Бөмбөрцгийн зурагчин

Гэрэл зураг
Henri Cartier-Bresson (1908-2004)


Олон хүн түүнийг мэддэггүй бөгөөд тийм байлаа гээд ч тэдний буруу биш билээ. Нэг ч болов роман амьдралдаа уншиж үзээгүй хүн Жеймс Жойс, Марсель Прустыг мэдэхгүй байхтай бараг л адил юм.

Гэхдээ уншдаггүй байлаа ч гэсэн уран зохиолын хичээлийг ухамсарт амьдралынхаа эхнээс “албадан” заалгуулсан энэ үеийнхний хэн нэгэн нь Достоевский, Хэмингвэй, Марк Твейнийг дуулаагүй гэвэл ичгэвтэр хэрэг болох боловч Брессоныг сонсоогүй гэх ялд лав унахгүй. Аргагүй шүү дээ, гэрэл зургийн хичээл гэж орж байсан биш! Тэгсэн атлаа бид, өнөөх суут зохиолчид шигээ өдөр бүр тэмдэглэл хөтлөхийн оронд өдөр бүр зураг дардаг анхдагч үеийнхэн болжээ. Тэгсэн хэрнээ л түүнийг бид мэддэггүй.

Ингээд Францад мэндэлсэн ч нэр алдар нь нэг улсын хил хязгаарыг хэтрэн давсан домогт гэрэл зурагчин Анри Картье-Брессоны нэгэн ярилцлагаас товчлон хөрвүүлснээ дор толилуулъя. Хэрэв манай бөмбөрцөг магад ганцхан л зурагчинтай байх ёстой гэвэл тэр нь Брессон гэдэгт би лав эргэлзэхгүй байна.


Брессон: “Миний хувьд, гэрэл зураг гэдэг бол үйл явдлын хамгийн чухал хэсгийг олж, тэр нь тэрхүү өрнөн буй үйл явдлын голч агуулгыг яг таг өгүүлж буй эсэхийг секундээс ч бага хугацаанд тодорхойлохыг хэлдэг.

Гэрэл зураг бол сэтгэхүйн үйл явц юм. Бид эхлээд юуг илэрхийлэх вэ гэдгээ мэдсэн байх хэрэгтэй. Энэ бол тодорхой нэг асуудлыг тусгасан бидний төсөөлөл юм. Гэрэл зураг бол бичих, зурах, ноороглох үйл явц. Өдөр бүр хаа сайгүй л үйл явдал өрнөдөг. Бид соргог байж, аль нь чухал болохыг мэддэг байх хэрэгтэй. Энэ бол зүгээр л зөн. Бас мэдрэмж. Би чухам яагаад гэдгийг нь мэдэхгүй. Нэг л мэдэхэд товчлуур дарсан байдаг.

Гэрэл зурагт бүтээлчээр хандана гэдэг бол хоромхон зуурын хэрэг юм. Зураач бүхнийг урьдчилан нягталж болдог. Зохиолч ч гэсэн. Харин гэрэл зурагчин хамгийн шийдвэрлэх чухал агшныг үй олон үйл явдлын өрнөл дундаас сугалж гаргах хэрэгтэй болдог.

1930 онд намайг гэрэл зураг авч эхлэхэд зурагтай сэтгүүл ховор байв. Зураг худалдаж авдаг газар ч гэж байсангүй. Тиймээс би сонирхсон зүйлээ л авдаг байлаа. Нэг ёсны өдрийн тэмдэглэл шиг. Би одоо ч гэрэл зургийн тэмдэглэлээ хөтөлсөн хэвээр. Дараа нь, сэтгүүлүүд гарч ирсэн. Тэдэнд зориулж зураг авдаг боллоо. Гэсэн ч өөртөө зориулж ажиллах хэрэгтэй, хэзээд өөртөө зориулж, мөн өөрийгөө илэрхийлэхийн тулд зураг авах нь чухал. Гэхдээ сэтгүүлд ажилласнаар тэд чамайг дэлхийн хамгийн чухал үйл явдлуудын дунд аваачих болно. Мөн илүү өргөн цар хүрээгээр хүмүүст өөрийгөө харуулах боломжийг нээж өгдөг.

Ярилцагч: Сэтгүүлд зориулан зураг авах үед таны энэ чиг хандлага ямар нэгэн байдлаар өөрчлөгддөг үү? Эс бөгөөс өөрийнхөөрөө байдаг уу?

Брессон: Юуны түрүүнд сэтгүүлд зориулан өгүүлэх өөрийн түүхээ бүдүүвчлэн зураглах хэрэгтэй. Гэхдээ энэ нь сэтгүүлд зориулан ажиллаж байна гэсэн үг биш. Чи өөрийнхөө болон өгүүлэх гэж буй түүхийнхээ төлөө ажиллах юм.

Ярилцагч: Та олон оронд гэрэл зургийн сурвалжилга хийсэн. Аль нэг улс оронд очихдоо тэнд хэсэг хугацаагаар амьдардаг уу? Тухайн улс орны соёлыг ойлгохын тулд?

Брессон: Яарж ч болохгүй, удаж ч болохгүй. Энэ хооронд тухайн улс орны соёлыг ойлгох хэмжээний цаг гарна. Хүн бүрт тухайн орны талаар багахан төсөөлөл байдаг бөгөөд тухайн газар очоод урьдчилан төсөөлж байсан зүйлс үнэн, худал эсэхийг мэдэж болдог. Гэхдээ тэрхүү урьдчилсан төсөөлөл санаанаас тийм ч амар гардаггүй. Тэгэхээр бодит байдал эхэнд, дараа нь чиний сэтгэгдэл байх юм. Энэ бол маш чухал. Анхны сэтгэгдэл гэдэг бол хэн нэгний царайг анх удаа харж байгаа юм шиг хамгийн онцгой мэдрэмж.

Ярилцагч: Та тодорхой нэг жишээн дээр тайлбарлаач. Жишээ нь Энэтхэг орны талаар өрнөдийнхөн ер бусын сонин төсөөлөлтэй байдаг. Анх тэнд очоод тэрхүү төсөөлөл өөрчлөгдсөн үү? Мөн таны гэрэл зурагт хэрхэн нөлөөлсөн бэ?

Брессон: Өөрчлөлт гэнэтийн бус, бага багаар өрнөдөг. Гэнэт ч байж болно л доо. Тэнд удаан амьдраад, хүмүүстэй танилцаад, тэдэнтэй уулзаж нөхөрлөөд, яг л ижил түвшнээс харьцах хэрэгтэй. Юм бүхнийг шүүх хэрэггүй, хүмүүстэй ойр дотно байж дулаан бүлээн харилцаа тогтоо. Хүмүүстэй найрсаг бай. Ширүүн хийгээд төвөгтэйгөөр бүү харьц. Учир нь энэ бүхэн чамайг хаана эхэлсэн тэр газар чинь эргээгээд аваачиж ч мэдэх юм. Мөн юу мэдэрч буйгаа бусдад илэрхийл. Чамайг гайхшируулж, бас инээлгэж ч болно шүү дээ.

Ярилцагч: Тийм байж, та нэг дүр, эсвэл үйл явдлын өрнөлийг олон дахин авдаг уу? Эсвэл зөв агшныг хүлээдэг үү?

Брессон: Янз бүр. Тэгдэг гэсэн дүрэм байхгүй. Ер нь бол тухайн агшинд гярхай, чөлөөтэй байх хэрэгтэй.

Техник чадвар бол хийсвэр зүйл биш. Үүнийг тойрч өнгөрч болохгүй. Чиний техник чадвар гэдэг бол чи юу хэлэхийг хүсэж байна түүнийг чинь илэрхийлэх зэвсэг юм. Хэлэх гэснээ хэлэхийн тулд багаж хэрэгслээ сайн мэдэж, арга барилаа сайжруулах хэрэгтэй. Дурангаа мэдэж байх хэрэгтэй. Энэ нь тийм ч хэцүү биш. Үүнийг маш хурдан сурах хэрэгтэй. Энэ яг л бичгийн машин дээр харахгүйгээр бичихтэй адил. Хурдан бичиж сурсан үед зөвхөн юу бичихдээ л анхаарах болно. Гэрэл зураг гэдэг бол үүнтэй л ижил. Чи гэрэл хэмжигчээ харахгүйгээр мэддэг байх ёстой. Тогооч хүн хэр их давс хийснээ амсахгүйгээр мэддэг шиг л. Энэ бол зөн, бас мэдрэмж.

Ярилцагч: Гэрэл зурагчны хувьд хийхийг хүсч буй хамгийн үндсэн зүйл бол харилцаа гэж та хэлсэн.

Брессон: Тийм ээ, харилцаа бол хамгийн чухал зүйл. Эхлээд ямар нэгэн зүйл өг, дараа нь чиний өгсөн зүйлийг зөвшөөрч буй эсэхийг мэд.
Жишээ нь, чи хэн нэгэнд хайртай боллоо, тэгээд чамайг цааш түлхэхгүй бол чиний хайрыг зөвшөөрлөө гэсэн үг. Үүнийг л харилцаа гээд байгаа юм. Тиймээс ямар нэгэн зүйл өг.

Ярилцагч: Өг, тэгээд зөвшөөрөгдөх.

Брессон: Яг тийм. Гэхдээ энэ нь хүлээн зөвшөөрөгдөх гэсэн үг биш шүү.

Хүмүүс надаас ёс юм шиг нэг зүйл асуудаг. “Таны хамгийн дуртай зураг юу вэ гэж?” Миний хамгийн дуртай зураг бол дараагийн авах зураг юм. Бид өөрсдийнхөө бүтээлийн шүүмжлэгч биш шүү дээ. Юу чухал вэ гэвэл дараагийн сэдвээ бодох юм. Гэрэл зураг бол амьдрах хэв маяг. Миний хувьд камер бол миний хараа. Би үргэлж түүнийгээ авч явдаг. Гэхдээ бид хэрхэн амьдардаг, юунд дуртай, амьдралд хэрхэн ханддагаас энэ бүхэн шалтгаална. Хамгийн гол бид хэн бэ гэдгээс.

Нил Гейманы найман дүрэм

Орчуулга


Өдгөө 55 настай Английн зохиолч Нил Гейман (Neil Gaiman) 15 настайдаа хийхийг хүсдэг зүйлсээ цаасан дээр буулгатал “томчуудын зохиол бичих, хүүхдийн ном бичих, комик бичих, кино зохиол бичих, ‘Доктор Хэн’-ийн ангиас бичих” гэсэн урт жагсаалт үүссэн гэдэг. 

Сансрын тоос, Булшны судар, Коралайн зэрэг номуудаараа хожим алдар нэрийг хүртсэн энэ зохиолч “Надад ямар нэгэн мэргэжил байгаагүй ээ. Би ердөө жагсаалтан дээрх зүйлсийг нэг нэгээр нь л хийсэн” хэмээн Английн Урлагийн их сургуулийн төгсөлтийн баяр дээр хэлж байв. Харин цахим орчинд нэлээд тархсан доорх 8 дүрэм бол түүний амьдралаас урган гарсан мөрдлөг бөгөөд бичих эрдэмд эхлэн суралцагчдын хувьд урам зоригоор тэтгэх үнэт үгс болсоор иржээ. 

 Ингээд түүний бичсэн 8 дүрмийг орчуулан хүргэж байна. Нуршуу оршлоо “төгс болохоос нь өмнө” үүгээр бас эцэслэе дээ.

1. Бичиж эхэл.

2. Нэг үг бичлээ, араас нь өөр нэгийг бичлээ. Тохирох үг олоод ар араас нь бичээд л бай.

3. Бичвэрээ дуусга. Бүр дуусгахын тулд хэчнээн их чармайлт гаргах байсан ч заавал гүйцээ.

4. Түр март. Тэгээд өмнө нь ер уншиж байгаагүй мэт эргэн унш. Бас үзэл бодлыг нь хүндэтгэдэг, бичиж буй сэдвийг чинь сонирхож мэдэх дотнын найзууддаа уншуул.

5. Гэхдээ нэг зүйлийг санаж ав. Уншсан хүмүүс чинь нэг л зүйл болохгүй байгааг, эсвэл уншуургүй байна гэж хэлэх юм бол ихэнхдээ тэдний зөв байдаг. Харин хүмүүс яг юу нь болохгүй байгааг, мөн хэрхэн янзалж болохыг яг таг тодорхойлж байвал ихэнхдээ тэдний буруу байдаг.

6. Одоо бичвэрээ хяна. Гэхдээ дахиад нэг зүйлийг санаж авахад гэмгүй. Төгс болохоос нь өмнө бичвэрээ эцэслээд, дараагийнхыгаа бичиж эхлээрэй. Төгс болгоно гэдэг тэнгэрийн хаяаг мөшгөхтэй адил юм. Тиймээс зогсож биш, урагшилж байх нь чухал.

7. Бичсэн хошигнолдоо өөрөө инээ.

8. Бичиж сурах хамгийн чухал дүрэм бол өөртөө бүрэн дүүрэн итгэж л байвал юуг ч хийж чадна гэсэн үг юм. (Амьдралдаа энэ дүрмийг чандлан сахиж болох ч бичих эрдмийн хувьд хэзээд үнэн байсан юм шүү) Ингээд өгүүлэх түүхээ зайлшгүй бичих ёстой мэт бичиж байгаарай хэмээн эцэст нь сануулъя. Мөн дурлаж бичих хэрэгтэй, хамгийн сайнаараа өгүүлэх хэрэгтэй. Эдгээрээс өөр дүрэм бий гэдэгт эргэлзэж л байна. Байсан ч нэг их чухал биш болов уу. 

100 жилийн дараах зохиолч

Утга зохиол
Зохиолч Чинагийн Галсан

 Энэ ярилцлагыг 2015 оны нэгдүгээр сард хийжээ. Чинагийн Галсан гуай Бэлхийн аманд байрлах герман маягийн авсаархан байшиндаа жил бүр өвөлждөг юм билээ. Хоёрдавхар дахь бичгийн өрөөнд нь түүнтэй хөөрөлдөж суухад маш зарчимч мөртлөө энгийн хүн юм шиг санагдсан. Уулзалт товлосон л бол цуцалж, хоцорч, өөрчилж болохгүй гэдгийг утсаар ярихад л шууд мэдрэгдэж байв. Харин ярилцаж байх үедээ бол маш нээлттэй хүн юм билээ. "Би чамд англи хэл сурч байгаа нэг номоо харуулъя" гэсэн нь бараг л үг бүрийн доогуур балын харандаагаар зураад, орчуулгы нь дэргэд нь биччихсэн Далай ламын Wisdom of Compassion ном байв. 

 Ингээд ярилцлагыг таалан уншина уу! Энэ ярилцлагын дэлгэрэнгүй хувилбар өөр хаана ч хэвлэгдээгүй бөгөөд зөвхөн энэ блогоос л уншиж буйг дуулгахад таатай байна.
-  -  -

Түүний амьдрал бүхэлдээ зохиол юм. “Би зөвхөн өөрийн туулсан амьдралыг л хүүрнэдэг” хэмээн өгүүлэх зохиолч Чинагийн Галсан жирийн нэг малчны хүүгээс дэлхийн дайтай зохиолч болсон билээ. Монгол орны баруун хязгаар Алтай нутгаас алс хол Герман улсад суралцсан түүний амьдрал тэр чигтээ нүүдэл байв. Гэхдээ нүүдэлчдийн давтагдашгүй онцлогийн адил тэр нь дугараг нүүдэл байсан юм. Тэр эхэлсэн газраа эргээд л ирсэн. 

 Төрөлх Монгол нутагтаа герман хэлээр зохиол бүтээлээ туурвиж байхдаа гагц монгол ахуйг ямар ч хээнцэр халхавчгүйгээр хатуу бэрхтэй нь дэлгэж, нүүдэлчдийн мөн чанарын гүнд юу нуугдан буйг монгол хүний дотоод сэтгэлийн торгон, гэгээлэг, нууцлаг бүхнээр хөндөж гаргаснаараа дэлхийн олон орны уншигчдыг соронзон мэт татсаар байна. Тийм ч учраас Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчдод олгодог Аделберт фон Шамиссогийн шагнал хүртсэн дэлхийн 10 дахь, Ази тивийн анхны зохиолч болсон билээ.

 Та хэдэн насандаа зохиолч болохоор шийдэж байв?

 Би аравдугаар ангиа төгсөхдөө их нэртэй сурагч байлаа. Монголын Лермонтов болно гэсэн дэврүүн хөөрүү мөрөөдөлтэй. Усан шүлгүүд гэдэг чинь урсаж өгч байв. Авдар шүлэг бичээд хаячихсан. Тэгтэл тэр дэврүүн сэтгэлийн хажуугаар юу гараад ирсэн бэ гэхээр арав төгсөөд ерөөсөө хөдөө гарч бөө болно гэж бодсон.

 Би чинь бичиг үсэг мэдэхгүй 5 настай байхдаа магтаал хэлж, бөөлж сурсан хүн. Бөөлнө гэдэг дуулна гэсэн үг. Дуулахын тулд үг хэрэгтэй. Өндөр өндөр уулс минь, өргөн өргөн голууд минь гэж хэлээд багш бөө цааш нь “Магт” гэнэ. Жаахан хүүхэд чинь их шүтлэгтэй. Ялангуяа байгальд өссөн хүүхдийн шүтлэг маш гүнзгий. Тэнгэр дуугарахад хүүхэд айна, чоно уйлахад айна, салхи шуурч нөгөө муу гэрийг чинь аваад шидчих шахна. Хүүхэд асар их айна шүү дээ.

 Нөгөө Лермонтовын мөрөөдөл хаачив?

 Шүлгээ биччихсэн, 27-тойдоо үхнэ гээд тооцчихсон хэрэг. Одоо амьдралынхаа үлдсэн 10 жилийг хөдөө шүлэг бичиж өнгөрөөнө, бөөгөө ч хийнэ гэж бодож байгаад бөө багшдаа сургуульд явахгүй бөө болмоор байна, таны хувцас хэрэглэлийг л авна даа ухааны юм ярьсан чинь тэр хүн асар их хилэгнэсэн. Тэгээд учиргүй гомдоод ёстой тангаргаа тонгорог болгох шахсан. Ийм байдалтай хүрээд ирэхээр нь манай аав ээж хоёр их айгаад, “Бөө хүнийг уурлуулж болохгүй, алдартай удганыг уурлууллаа” гээд аав шууд шуудангийн машинд суулгаад “Хурдан явж үз, хол л явж үз” гээд намайг явуулчихсан. Тэгээд Улаанбаатарт ирээд МУИС-д монгол хэлний ангид орсон доо.

 Та одоо ч Тувагаар ярьдаг. Дөнгөж хөдөөнөөс орж ирээд монгол хэлээр хэр сайн ярьж байв?

 Язгуур монгол хэлэндээ сайн. Одоогийн халх монгол хэлэндээ муу. Намайг хөдөөнөөс ирээд нэг үг хэлэхэд л хүмүүс нэрхийтэл инээгээд явчихдаг байж билээ. Тиймэрхүү байдалтай монгол хэл сурч байтал багш нар “Чамайг Герман руу явуулна” гээд л явуулчихсан.

 Тэгээд Лайпцигт суралцсан?

 Би одоо “Лайпциг миний хувь заяа” гэсэн ном бичээд сууж байна. Хэрэв би Лайпцигт очоогүй бол энэ зам руу орохгүй байсан. Лайпциг намайг эхийн сэтгэлээр хүлээж авсан. Гэхдээ хатуу ч байсан, сайхан ч байсан.

 Анх очихдоо латин үсэг гэж мэдэхгүй, орос хэлэндээ муу, герман хэлний анхны мэдэгдэхүүн байхгүй хүүхэд байлаа. Гэтэл ямар хүүхдүүдтэй цуг очсон гэж санаж байна? Бид нар 1962 онд арвуулаа очсон юм. Надаас бусад нь герман хэлийг зургаан жил үзчихсэн, орос гуравдугаар сургуулийн нэг ангийн хүүхдүүд байв. Дандаа дарга нарын хүүхдүүд. Хоорондоо үргэлж оросоор ярина. Би тэдний юу ярьж байгааг ч мэдэхгүй, ингээд л ангайчихсан амьтан очлоо. Одоо би нурна даа л гэж бодсон.

 Тэгсэн мөртлөө та гялалзаж өгсөн? Чухам юу таныг тэгж их урагш хөтлөв өө?

 Түлхэц үзүүлэх юм нь дандаа ялагдал байсан. Анхны өдөр Берлинд очиход Монголын элчин дээр танилцах хурал хийв. Тэгсэн нэг их хөөрхөн охин, “Бид сайн сурна аа. Бид зургаан жил герман хэл заалгачихсан юм чинь. Харин тэр нэг хүүхэд бүр хөдөөнөөс ирсэн, латин үсэг ч мэдэхгүй, герман хэлэндээ “а” ч байхгүй, улсын нэрийг баллахаас нь өмнө буцаавал таарна” гээд хэлсэн чинь оюутан хариуцсан нарийн бичгийн дарга Ширэндэв гэх 30 эргэм насны хүн “Миний охин үгээ бодож яриарай. Юу ярьж байгаа юм. Харин ч нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой хөөрхөн хүүхэд байна. Миний хүү тэгэх тусам нь сайн сурдаг юм шүү” гэлээ. Их л сайн хүн санагдаж билээ. Тэгээд намайг явахад нэг нимгэхэн ном өгсөн. Би харж ч чадаагүй.

 Охиныг тэгж хэлэхэд нь ичээд нүүр шатах шахаж билээ. Нүдэнд юм харагдахгүй нулимс гарчих гээд, чихэнд юм дуулдахгүй дүнгэнээд тэгээд цаашаа Лайпцигт яаж хүрснээ ч мэддэггүй юм. Нэг мэдэхэд л галт тэргээр хоёр цаг шахуу яваад Лайпцигт ирчихсэн байв. Мөнөөх номыг харсан чинь Цэвэг гэдэг хүний бичсэн монгол-герман толь байж билээ.

 Ингээд бодоход би герман хэлийг үгээр бус өгүүлбэрээр сурсан байгаа юм. Нялх хүүхэд хэлд ордог шиг л сурсан. Ерөөсөө очоод анхны семестертээ л ангидаа түрүүлээд ирсэн.

 Нөгөө “сайчууд” ер сайжраагүй хэрэг үү?

 Тэд нар шиг хэрэгтэй хэрэггүй худлаа үнэн оромдчихсоноос над шиг огт мэдэхгүй хүн нь хамаагүй дээр байж. Би гэдэг чинь дөнгөж орсон цагаан цас л байхгүй юу. Мөр гараагүй цагаан цас шиг амьтан очиход худлаа үнэн юм дуулаагүй, сав нь дүүрээгүй хоосон. Харин элдэв юм сонсоод, нэг үгийг улиг болтол нь үзчихсэн, баахан дүрэм үзээд, орос акцентаар буруу сонсчихсон нөгөө хүүхдүүд чинь юм сурдаггүй ээ. Ерөөсөө ахиж өгөхгүй. Буруу сурснаа огт засаж чаддаггүй.

 Нэгдүгээр улирлын дараагаар намайг монгол оюутнуудын дарга болгочихлоо. Нөгөө хэдэн унтаахайнуудтай зууралдаж өгнө шүү дээ. Өглөө бүр хаалгы нь нүдэж эрт босгоно. Трамвайгаар гурван буудал явна. Буцахдаа бас л трамвайд сууна. Ингээд тэднийг очиж сэрээчхээд гэртээ ирж хоолоо идсэний дараа хичээлдээ явдаг байлаа.

 Ингээд зүтгээд байхаар чинь “Хөдөөнийх” гэж хэлэх хүн байхгүй боллоо. Харин өөр муу нэртэй болж байгаа юм. Намайг “Хэнхэг” гэцгээв. “Тэнэг хүн хичээл их давтдаг юм. Ухаантай хүн хичээл давтдаггүй учраас бидэнд давтах шаардлага байхгүй” гэж хэлээд хор маажна. Би дуугүй л байв. Тэгсэн зургаан жил болоод их сургуулиа төгсөхөд тухайн жил төгссөн бүх оюутны нэрийн өмнөөс 15 минут үг хэлэх эрх надад олгож байгаа юм. Лайпцигийн хамгийн алдартай Хотын зөвлөлийн хуучин байрны ёслолын танхимд болсон цайллага дээр төгсөгчдийн өмнөөс ганцаараа үг хэллээ. Ёстой гялалзсан үг хэлсэн дээ.

 Та сургуулиа төгсөөд шууд л Монголдоо ирсэн. 6 жил гэдэг бол бага биш хугацаа. Баруун Монголын хязгаар нутгийн хүү барууны оронд сураад ирсний дараа таныг ямар амьдрал хүлээж байв?

 Миний ирж байгаа их өрөвдөлтэй. Уян сэтгэлтэй хүн бол уйлмаар шүү. Эсвэл энэ худлаа даа гээд итгэхгүй ч байж мэднэ. 1968 оны аравдугаар сарын 3-ны өдөр би Буянт-Ухаад хоёр том чемодантай буулаа. Хүнд гэж жигтэйхэн, нэг нь л гэхэд бараг 25 кг. Бас нэг том үүргэвчтэй. Буянт-Ухаагийн буудал дээр түм түжигнэж, бум бужигнаж байлаа. Ачаагаа хүлээж аваад “Хот руу яаж орох вэ” гэж асуутал “Автобусны буудал энүүхэнд” гэдэг юм байна. Ачаагаа үүрсээр автобусны буудал дээр ирлээ. Төгрөг 40-ийн талх гэдэг байсан дөрвөлжин ногоон автобус ирж байна. Зорчигчид пир гээд л дайрдаг байлаа шүү дээ. Хүмүүс бүгд орсны дараа ачаагаа бариад орлоо. Тэр үеийн хүмүүс хүн чанартай байжээ, ачаа барааг минь татаж аваад суулгачихав. Удалгүй автобус ч хөдөлж кондуктор эмэгтэй “За мөнгө өө” гэдэг юм байна. Тэгэхээр нь “Эгч ээ, би гадаадад сургууль төгсөөд дөнгөж сая ирж байна. Надад мөнгө байхгүй” гэсэн чинь “Эвий хөөрхий, алив юм хумыг нь урагшлуул, тэр залуу, энэ залуу туслаатах” гэв. Ингээд урагшилсаар байгаад жолоочийн хажууд зогслоо. Жолооч яриаг минь сонсчихож, бас автобусан доторх хүмүүс ч гэсэн сонсчихсон байв.

 Тэгээд хот руу орж ирээд “Хүү минь, чамайг хаана буулгах уу” хэмээн жолооч өвгөн асууж байна. Би их сургуулийн нэрээр гадагшаа явсан юм, их сургуулийн төв байрны боловсон хүчин дээр очно доо гэсэн чинь тэнд буух буудалгүй мөртлөө зориуд зам хазайж намайг буулгалаа. Тэгээд л хоёр чемоданаа барьсаар, үүргэвчээ үүрсээр төв байрны хаалгаар ороод 118-р өрөөнд очлоо. Хуушаан гээд боловсон хүчний дарга байсан юм. Ачаагаа гадаа нь тавьчихаад зөөлхөн тогшлоо. “За” л гэж байна. Өрөөнд ортол Хуушаан дарга сууж байв. Тэгэхээр нь би “Та намайг санаж байна уу? Би их сургуулийн нэрээр явсан Галсан гэдэг оюутан байна. Сургуулиа дүүргээд яваад ирлээ” гэлээ. “Өө, тийм үү! За чи суу” гэснээ “Чи одоо хаана байрлаж байна. Маргааш нөгөөдөртөө амрах юм байгаа биз дээ” гэв. “Надад байрлах газар байхгүй. Үүргэвч чемоданаа үүдэнд тавьчихсан” гэж хэлтэл Хуушаан дарга “Юу! Чиний юм гадаа байгаа хэрэг үү? Тэгвэл оруулаад ир. Юм чинь алга болчих вий” гэлээ. Тэгэхээр нь би нөгөө гурван том ачаагаа оруулаад тавьчихав. Тэгсэн чинь Хуушаан дарга бодол болоод суучихлаа. Аюуш гэж зааварлагч байсан юм. Их настай эмэгтэй. Тэр хоёр намайг яах эсэхийг өөр хоорондоо ярилцсанаа “Чамд таних айл даанч байхгүй юу” гэж асуув. Би “Байхгүй” л гэлээ.

 Тэгсэн Хуушаан дарга гадаад хэлний тэнхим дээр томилолт бичээд “Ерөөсөө өнөөдрөөс ажилд орсноор цалинг чинь гаргаж өгье. Чи үүнийг аваад гадаад хэлний тэнхим дээр оч” гэлээ. Тэгээд Хуушаан дарга хажуу өрөөнөөсөө хүн дуудаж “Энэ залуугийн юмыг хүргэж өгөлц” гэв. Би юмаа чирсээр, нөгөөдүүл тусалсаар дөрвөн давхарт гараад ирлээ. 64-р өрөөнд очсон чинь Гадаад хэлний тэнхим гэсэн хаяг харагдав. Хаалгыг нь тогшсон чинь нэг долир нүдтэй хүн байна. Түүнд бүгдийг учирлатал “Би чиний тухай сонссон, сайн байна” гээд “За хаана байрлаж байгаа вэ? Чи нэг хоёр хоногтоо амарна биз дээ” гэж асуухаар нь би шууд л “Үгүй ээ. Өнөөдрөөс ажиллахаар болчихлоо” гэлээ.

 “Чамд байх газар байхгүй юу” гэтэл “Тийм ээ. Би бүх юмаа аваад ирлээ” гэв. Тэгсэн тэр хүн “Юмаа оруулаад ир. Энэ гадаад номны шүүгээг өөрийн болгож ав” гэсэн нь шар модон шүүгээг хэлсэн хэрэг байв. Тэрний араар зай байна. “Чи ачаагаа тийш нь тавьчих. Одоо чи яах гэж байна даа” гэж хэлээд “Боловсон хүчинд хэлээд чиний цалингийн талыг ч болов урьдчилж өгүүлье” гээд утсаар ярьсан чинь тэг тэг л гэж байх шиг байна. Бас “Наашаа явуулчих” гэж байна. Тэгээд яваад очсон чинь тал цалин өгсөнгүй, бүтэн сарын цалин өгчихлөө. Багсайсан мөнгө. 750 төгрөг гэдэг чинь асар их мөнгө шүү дээ. Би чинь их баян амьтан болчихож байгаа юм. Тэгээд 18-р гуанз гээд хоёрдугаар байрны цаагуур байсан. Тэнд очиж хоол идчихээд орж ирлээ. Багш нар ер нь явчихсан байна. Түлхүүрээ аваад, хувцсаа тайлж тавьчихаад жорлонгийн өрөөнд орсон чинь ус байна. Нүүрээ сайн угаачихаад “За амьдарна даа” гэж бодож байгаа юм. Нэг чемоданаа задлаад нэг ээлжийн хувцас гаргаад, хиртсэн замын хувцсаа тайлчихаад, нэг жаахан сэрүүцэв. Тэгээд сууж байтал орой боллоо. Орой болохтой зэрэгцэн ноосон цамц эд нар дэвсэж байгаад хоёр гурван ширээ нийлүүлээд дээр нь хэвтээд унтчихаж байгаа юм. Ядарсан болоод ч тэр үү нам унтчихаж. Нэлээн унтаж унтаж сэрээд харсан чинь их эрт байна. Тэгээд гар нүүрээ угаачихаад 18-р гуанзанд очсон. Хүлээж байгаад цай уусан. Тэгээд маргаашнаас ажилдаа орсон доо. Тэнд энэ маягаар 14 хоносон.

 Танд очих хамаатан садан байгаагүй хэрэг үү?

 Эрвэл байгаа л даа. Тэр үед ямар утас гэж байх биш. Сүүлд сар шахам болж байгаад сураг сонсвол 66 оны үерт ороод манай хамаатан садангийнхан нүүчихсэн байв. Толгойтод үеэлийн хүүхдүүд амьдардаг болж таарав. Тэднийд очсон. Удалгүй оюутны байранд өрөө өглөө. Өрөөндөө номоо байрлуулаад айл шиг айл болов. Ингэж л ажлынхаа гарааг эхэлсэн дээ.

 Хүмүүсийн дунд “Чинагийн Галсан Герман хэлээр зохиол бүтээлээ туурвидаг юм чинь Германд амьдралынхаа ихэнх үеийг өнгөрөөсөн байх” гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг. Би ч гэсэн таныг Германд л амьдардаг зохиолч гэж боддог байлаа. Тэгтэл та Монголд олон жил багшилсан байж шүү дээ?

 Намайг төгсөөд ирэхэд манайх ердөө 4 дээд сургуультай байв. Их сургуулиас гадна Багшийн дээд сургууль, Хөдөө аж ахуй, Анагаах. Дөрвүүлэнд нь би багшилсан. “Надтай цуг герман хэл ирсэн” гэж хааяа би боддог л юм.

 “Герман хэлтэй нэг залуу ирж. Тэр ёстой номноос салдаггүй нэгэн гэнэ” хэмээн миний тухай хүмүүс ярьдаг байлаа. Герман хэл надаар заалгуулна гээд бүх сургуулиас санал ирсэн байв. Би 7 хоногийн турш амралтгүй хичээл заана. Тэр үед дээд сургуулийн багш хэдэн цагийн хичээлтэй байдаг гэж бодож байна. Дунджаар 18-20 цаг. Тэгсэн чинь би 52 цагтай. Бүтэн сайн өдөр гэхэд 10 цагийн хичээлтэй байв.

 Сургууль бүрт өдөржин хичээлтэй учраас нэг сургуулиас нөгөөд очиход амждаггүй байлаа. Тэгсэн сургуулийн боловсон хүчнүүдтэй яриад машинаар хүргүүлдэг болов. Хичээлээ заагаад гараад ирэхэд машин зогсож байна. Зарим нь ачааны тэрэг. Голдуу 51. Тэрэндээ ороод сууна. Хөдөө аж ахуйн дээд рүү давхина даа. Тэр үед замын бөглөөс гэж байсан биш ерөөсөө 10, 20 минутын дараа хүрчихнэ. Гүйж гараад хичээлээ заачихаад, гараад ирэхэд дараагийн машин зогсож байна. Ингээд бодохоор, миний амьдрал яг л үлгэр шиг шүү.

 Таныг герман хэл сурахгүй бусдыгаа хөөдөж мэднэ гэж байсан мөнөөх охинтой дахиж тааралдсан уу?

 Нэг өдөр багшийн дээд сургуулийн орос хэлний 4-р ангид хичээл заасан юм. Ангид нь орсон чинь нөгөө охин тэнд сууж байна. Хоёулаа сүйд боллоо. Харамсалтай нь тэр охин өөрөө сурч чадсан юм байхгүй бусадтайгаа адил Монгол руу аль эрт буцсан байсан юм.

 Та нийт 41 ном бичжээ. Тэдгээрээс 35-ыг нь герман хэл дээр бичсэн байх юм. Үргэлжилсэн үгийн анхны зохиолоо яг ямар хэл дээр бичиж байв?

 1968 оны 2-р сарын 13-ны өдөр гэнэт зохиол бичмээр санагдсан юм. Тэр үед миний хэд хэдэн шүлэг герман хэлээр сонин дээр гарчихсан байлаа. Гэхдээ үргэлжилсэн үгийн зохиол бичиж үзээгүй байсан үе. Тэр өдөр хэвтэж байтал гэнэт сайхан санаа орж ирээд нэг дор дөрвөн жижиг өгүүллэг герман хэл дээр биччихсэн. Онгод гэдэг юм тэгж л орж ирдэг юм билээ.

 Учир нь тэр өдөр би оюутны байрнаас зам хөндлөн гарч байгаад ачааны машинд мөргүүлсэн юм. Нэг сэрсэн эмнэлэгт байсан. Хөл гэмтчихсэн. Гэтэл тэр их доргион намайг зохиол бичихэд нөлөөлчихөж байгаа юм. Үхэх ийм амархан юм гэж бодсон. Би үхчихвэл аав ээж минь яах бол гэж бодохоор л нулимс гараад, тэр бодлууд зохиол болж хувирсан хэрэг. Зохиолоо бичсээр байгаад яг тэр өдрийн үдээс хойш дипломынхоо ажлыг бас бичсэн. Хэдэн сарын турш хөл гипстэй. Өглөөгүүр толгой сэргэг байхад өгүүллэгээ бичээд үдээс хойш ядарсан хойно дипломынхоо ажлыг бичсээр дуусгасан даа.

 Үргэлжлүүлж суралцах боломж байсан ч та нутаг буцсан. Тэгэхээр Лайпцигт өнгөрүүлсэн 6 жилийн хугацаанд герман хэлийг төрөлх хэл шигээ төгс сурчихсан хэрэг үү?

 Үгүй ээ. Гадаадад төгссөн оюутнууд ямар ирдэг билээ би тийм л хүн ирсэн. Дараа нь зүтгэж байж л одоогийн хэмжээнд сурсан. Ном их уншсан даа. Дандаа германаар уншина.

 Хэн хэнийг их уншиж байв?

 Айтматов. Бас Толстойг уншсан. Германы олон зохиолчид. Хэмингвэйг уншсан. Кавабатаг уншсан. Хамгийн гол нь уншаад хаячихдаггүй юм. Зурж уншина. Мэдэхгүй үг гарвал хажууд нь чагт тавьчихдаг. Дараа нь номоо уншиж дуусаад том тайлбар толио гаргаж тавиад нөгөө мэдэхгүй үг чинь юу билээ гээд өнөөх толиосоо эрчихнэ. Тэгээд балын харандаагаар номон дээрээ бүгдийг бичиж тэмдэглээд нөгөө номоо дахиад эхнээс нь уншина. Зурсан бүх юмаа харна.

 Та тэмдэглэл хөтөлдөг үү?

 Өдөр болгон орой унтахын урьдаар бичдэг. Гэхдээ би өдрийн тэмдэглэлдээ бусад зохиолч шиг дээшээ авирсан гүн ухаанлаг маягийн юм бол бичдэггүй. Өдөр бүрийн болсон юмыг бичнэ. Тэдэн сарын тэдэнд юу болсон гэдэг нь хожим уншихад сонин байдаг юм.

 Ямар хэл дээр тэмдэглэл хөтөлдөг вэ?

 Германаар бичнэ. Дараа нь харахад цэгцтэй байдаг юм.

 Та тэмдэглэлийн дэвтрээсээ аль нэг өдрийг сонгоод тэр өдөр юу болсныг хэлж өгч болох уу?

 Бололгүй яахав. <2014 оны 12-р сарын 29. Хөдөө явлаа. Том хүү машин барьж, Тина, Ляна бид гурав ард хажууд суув. 6 цагт хөдөллөө. Хав харанхуй байх юм. 9:30-д Хонгорт хүрч очлоо. Алтанхутга, Гэрэлсүх хоёрын гэрт орлоо. Тэд нар маш сайн хүлээж авав. Цай хоолны дараа 10 км яваад аавынх нь гэрт очлоо. Винтов ах, Хурган эгч хоёртой би 40 жил уулзаагүй байх юм. Тэднийх жижигхэн байшинтай юм. Тэр хоёртой золголоо. Винтов ахад 20 мянган цаас, хурган эгчид 10 мянган цаас төгрөг өглөө. Бас шил Болор архи, бас бусад жижиг сажиг зүйлс өглөө. Зөндөө их ярилцлаа.> 

 Иймэрхүү тэмдэглэл их олон жилийн дараа маш их хэрэгтэй байдаг юм. Ялангуяа тэр Винтов гэдэг өвгөн чинь одоо 80 дөхөж байгаа хүн. Тэр хүн өнгөрсний дараа үр хүүхдүүдэд нь энэ тухай ярихад нулимсаа бэлбэгнүүлж байгаад л сонсоно шүү дээ. Иймэрхүү ахуй амьдралын дурсамж “социализм мандах нь зайлшгүй, зах зээлийн нийгэм сайхан байна” гээд туйлширч байснаас хамаагүй илүү өгөөжтэй байдаг юм.

 Таны төрөлх хэл юу вэ?

 Тува хэл. Надад хамгийн ойрхон хэл. Зүүдэндээ ярихад, заримдаа цочиж сэрэхдээ тувагаар ярьдаг гээд байдаг юм. Гэнэт цочиход тувагаар хэлдэг. Монгол хүн аминдаа тулахад “Ээж минь” гэдэг шиг.

 Аянгат цагийн туужийг анх ямар хэл дээр бичсэн юм бэ?

 Герман хэл дээр бичсэн. Аянгат цагийн туужаараа би дэлхийн утга зохиолын хаалгыг дэлдээд орчихсон юм. Дэлхийн утга зохиолд элссэн миний дипломын ажил гэж хэлж болно. 27 настай байлаа. Яг л өөрийнхөө сонссон, харсан, уйлсан нулимсныхаа тухай бичсэн.

 Би худлаа юм бичдэггүй. Өөрийн туулсан амьдралыг л бичдэг. Бодит түүх юм. Миний зохиолын 90 хувь нь бодит. Миний эхний гурван ном “Хөх тэнгэр”, “Хөрст дэлхий”, “Цагаан уул” гурвалсан ном чинь миний бага насны тухай юм. Хөх тэнгэр гэдэг романд 3, 4, 5 насандаа туулсан бүхнээ бичсэн.

 Аянгат цагийн туужийн Жанибек өвгөн бас л бодит дүр юм. Жанибек өвгөнийг дагаж би анчин болсон. Хатуу чихтэй, ганц хар морьтой. “Аянгат цагийн тууж”-ийг чинь тэр өвгөн мах болохын өмнө надад ярьдаг. Өвгөн хүүгийнхээ тухай ахин дахин ярина. Ганц хүүгээ алдчихсан эцэг хүн тэр бүхнийг яаж мартахав. Өвгөн тэр үед 60 нас л зооглож байсан байх. Би яахав 9, 10-тай хүүхэд. Би чинь морь аргамжиж өгөөд, аргал түлээд, завсар хооронд нь тарвага сахиад, хааяа нэг тарвага буудчихаад, тогооч маягтай л, тэр хүмүүсийн зараалаар л анхны аяндаа явж байгаа юм. Тэгж явахдаа тэр хүний түүхийг сонсоод маш их уйлсан. Маш их догдолж байгаа юм. Тэгээд л тэр туужийг бичсэн.

 Тэгвэл дараа нь монгол хэл рүү орчуулсан хэрэг үү?

 Германаас монгол руу орчуулсан. Орчуулах гэж бичсэнээс их хугацаа орж байгаа юм. Бичихэд яг дөрвөн долоо хоног орсон бол орчуулахад хоёр сар гаруй хугацаа орсон. Бүр зүтгэж байж орчуулсан шүү.

 Яагаад орчуулсан бэ гэхээр 1981 онд Аянгат цагийн тууж Германд ном болоод гарчихлаа. За тэгсэн миний замд бөөн хар чулуу болж байгаа юм. “Чи яах гэж зөвшөөрөлгүй хэвлэж байгаа юм? Төрийн шагналтнуудын зохиол хэвлэгдээгүй байхад яах гэж чи хэвлэсэн юм?” гээд шүүмжлүүллээ. Тухайн үед “Аянгат цагийн тууж”-ийн тухай “Энэ чинь ёстой эсэргүү зохиол юм билээ. Эх орноосоо урвасан тууж” гэх мэтээр цуурхал гарчихсан байв. Ингээд тэр зохиолоо орчуулаад ир гээд надад үүрэгдсэн хэрэг л дээ.

 Анчин өвгөний тухай тууж яахаараа эсэргүү зохиол болчихдог билээ?

 Аянгат цагийн туужийг герман хэлтэй залуугаар харуулсан байгаа юм. Тэгсэн тэр 213 үг жагсаачихаж. Асуудалтай үгнүүд гэнэ. “Наад тууж чинь ерөөсөө Монгол Улсыг муучилсан байна” гэж байна. Тэдгээр нь инээдтэй жишээнүүд л дээ. Сургуулийн эмнэлэгт хэвтэж байсан Жанибек өвгөн “Тэр өвөл эмнэлэгт 4 хүн нас барлаа” гэж хэлдэг юм. Тэгтэл “Хүн нас барлаа” гэж бичсэнийг айхтар буруушаав. Тэгээд би асууж байгаа юм. “Хүн үхэж л байдаг, төрж л байдаг. Нэг сумнаас 4 хүн үхэж болно биз дээ” л гэлээ. Тэгсэн өөдөөс “Тэрнийг чинь фактор гэдэг юм. Үхсэн гэдгийг ингээд биччихвэл харлуулсан фактор” болно гэдэг юм байна.

 Дараа нь бас нэг тууж тусгай ном болж гарлаа. Тэр туужид нэг эсэргүү үг орсон байна л гэв. Зохиолд цас орсны маргааш хайр сэтгэлдээ шатсан атлаа хайртай хүнээсээ салчихсан, хаа байгаагаа ч мэдэхээ байчихсан, шөнө бүр нойргүй явсаар нүднээс гарчихсан гол дүрийн баатар маань цонхоор хартал их хот саяхан унтарсан түймрийн нурам мэт утаа униар хаяж буй юм шиг дүрслэл гардаг юм. Үүнийг хамгийн хүнд улс төрийн гэмт хэрэг л гэж байна. Дэлхий дахинд азийн цагаан дагина гэж шагшиж байгаа энэ үед Монголын тэр сайхан нийслэлийг саяхан унтарсан нурамтай зүйрлэж байгаа нь ямар хэрэг вэ гэцгээв.

 Таны зохиолчдын эвлэлд элссэн явдал их сонин түүхтэй гэсэн?

 1986 онд “Аянгат цагийн тууж” хэвлэгдлээ. Тэгмэгц би жаахан зориг ороод 1989 онд Зохиолчдын эвлэлд элсэхээр боллоо. Гэхдээ би чинь “эсэргүү” нэртэй зохиолч учраас элсэхийн тулд хоёр маш том хүнээр батлан даалт хийлгэж байгаа юм. Сэнгийн Эрдэнэ, Лодонгийн Түдэв хоёроор. Хоёр төрийн шагналтнаар. За тэгээд яг дарга нарын хурал болж байсан чинь Эрдэнээ зохиолч Зохиолчдын эвлэлийн тэргүүлэгч гишүүн болж таарав. Тэргүүлэгч гишүүн батлан даах эрхгүй байдаг юм байна. Тэгтэл эсрэг талын улсууд дараагийн зохиолчийг оруул, наадхаа гарга гэв. Тэгсэн Цэдэв дарга аминд ороод “Юу ярьж байгаа юм бэ, гадаа үүдэнд манай зохиолчид байгаа, нэг хүнээр хурдан бичүүлээд ир, машиндуулаад, гурван дөрөвхөн үгээр бичүүлээд ир” гэлээ. Гараад ирсэн чинь Дашбалбар зогсож байна. “Өө хөөрхий дүү минь, тус болж үз, би одоо ингэж байна. Эрдэнээ гэсэн юмыг чи баллуурдаад өөрийнхөө нэрийг биччих” гэсэн чинь “Юу ярьж байна аа, би зохиолчдын эвлэлийн гишүүн хүн, би өөрөө бичнэ” гээд бичгийн машин дээр суугаад биччихлээ. Тэгээд Түдэв, Дашбалбар хоёроор даалгасан даа. Дараа нь боддог л юм, амьдрал гэдэг мөн хүнээр тоглох юм даа гэж. Намайг дэвтэр дүүрэн шүлэгтэй, Баян-Өлгий аймагтаа яруу найрагч Галсан гээд нэрээ авчхаад мандаад явж байхад сая төрж байсан хүүхэд намайг даах гэж, мөн хачин шүү.

 Юм юмыг бодоод байхад миний амьдралд инээдмийн, эмгэнлийн юм нэг дор давхцаад, дандаа л нуралт, дандаа л бүдэрч явсан байгаа юм. Тэгэхдээ бүдрэх тусмаа л босохдоо дээд нэг шатан дээр зогсчихсон байдаг байв.

 Та Лайпцигаас ирээд герман хэлний багш болсон. Дараахан нь Их сургуулиас хөөгдөөд сэтгүүлч болсон. Бас л улс төрийн шалтгаанаар ажлаасаа гарсан. Уг нь Германаас ирсэн даруйдаа Зохиолчдын эвлэлд элсэх өргөдөл өгсөн ч таныг 20 жилийн дараа элсүүлсэн. Герман хэл дээр ихэнх зохиолоо бичихэд энэ бүхэн нөлөөлсөн байх?

 Монголоор бичвэл намайг явуулахгүй юм байна, ерөөсөө герман хэлээ түшиглэе гээд шийдсэн. Хожмын дэлхийдээ үлдье. Энэ амьдралдаа нэр ч үгүй, юу ч үгүй үлдье. Хожим бол би алдаршина гэсэн бат итгэлтэйгээр шөнийн дөрвөн цагт босоод л бичээд байдаг. Ар араасаа дагасан дөрвөн хүүхэдтэй ч болчихсон. Нөгөө хэдээ цэцэрлэгт нь хүргэж өгөх, ахуй амьдралдаа гүйхийн хажуугаар бичээд л байлаа. Бичээд л байв.

 Би бичсэн юмаа дэлгүүрийн зузаан бор цаасанд ороогоод, хажуу талыг нь сайхан цавуудсаны дараа бичсэн жил дээрээ зууг нэмээд тэдэн онд нээх гээд улаан харандаагаар биччихдэг байв. Тухайлбал 1978 онд бичсэн бол 2078 онд нээх гээд бичих жишээтэй. Тэгээд шургуулгандаа хаяад байлаа. Сүүлдээ бичгийн ширээнд багтахгүй болохоор нь Германы хэвлэлийн газрууд руу хүнд дайж явуулдаг болсон.

 Бичсэн зүйлээ гадагшаа гаргаж болдоггүй хуультай байсан цаг. “За энэ чинь юуны тухай юм” гэж шалгана. Би тэгэхээр нь герман хэл мэдэхгүй нөхдийг сайхан аргална аа. “Монгол ардын үлгэр орчуулаад гадагшаа хэвлэлд өгөх гэж байгаа юм” гэнэ. Тэгтэл нь “За яахав, ардын үлгэр бол зөвшөөрье” гэнэ дээ. Ингэж л явуулна.

 Бор цаастай боодлуудаасаа хамгийн сүүлд ямар номыг нээсэн бэ?

 2001 оны 9-р сарын 11-нд айхтар юм боллоо. Тэгээд сонсоод байсан чинь “амиа золиослогч” гээд их ярьж байна. Тэгсэн бодоод байсан би энэ талаар нэг л бичиж байсан юм шиг санаанд орж байна. Ном номдоо бүр роман бичээд далд хийчихсэн санагдаад болдоггүй.

 Тэгээд нөгөө хуучин юмаа ухаж төнхөөд байсан чинь “2078 онд нээх” гэсэн боодолтой цаас байна. Нээсэн чинь “Хулгайлагдсан хүү” гээд роман байна. Тэгтэл би амиа золиослогчийн тухай аль 30 жилийн урьдаар биччихсэн байж шүү дээ.

 Таны зохиол бүтээлүүд хэдий герман хэлээр ч монгол ахуй, нүүдэлчдийн цөм чанарыг хөнддөг?

 Би Монголыг л тайлбарлаж байгаа юм. Гол утгаар нүүдэлчин амьдралыг тайлбарлаж байгаа юм. Нүүдэлчдэд илүү юм гэж байхгүй. Ямар ч хог гардаггүй. Нүүдэлчдийн амьдрал гэдэг бол ертөнцтэй зохицоод эвийг нь олж явсаар мянга мянган жил оршиж уламжлагдсан соёл. Даяарчлал гэдэг юм нь саад болохгүй гэвэл нүүдэлчид сая жилийн дараа ч байж л байна. Ийм л соёл. Тайван, эвийг нь олсон, зөөлөн, бүлээн соёл. Нүүдэлчид ямар байсан тэр байр байдлаараа хоцорсон учраас өдгөө үнэд хүрч байгаа юм.

 Та нэгэн ярилцлагадаа “Алтай нутагтаа бол 3 сар амьдарна. Монгол нутагтаа бол жилийн 6 сарыг ажиллаж өнгөрөөнө. Харин 3 сар гадаадад очиж мөнгө олдог” гэж дурдаж байсан. Одоо ч гэсэн Алтай нутагтаа амардаг хэвээр үү?

 Тэр бол миний амралт байлгүй яах вэ? Тэнд би амьдарч байгаа юм. Очоод морь мал унах, ажил хөдөлмөрт туслах, адуу барилцах, эсгий хийх, найр наадамд очих, омгийн ахлагчийнхаа ажлыг хийнэ. Тэгээд нөгөө эмч домчийнхоо ажлыг ч хийнэ. Намайг очиход “Ах ирсэн байна, өвөө ирсэн байна” гээд эрэл сургаар хүмүүс шавчихна шүү дээ.

 Нүүдэлчдийн хамгийн гол мөн чанар юу вэ? Таны уншигчид Монголд ирээд юуг мэдэрдэг вэ?

 Монголд ирэхэд нөгөө суурин газрынх шиг олон байшин барилга, техник нь байхгүй. Ганц байгаа нь умгар бор гэр. Ойр тойронд нь тав аравхан мал. Тэгээд гэрт нь ороход ганцхан өрөө. Нэг талдаа нэг ортой, нөгөө талдаа нэг ортой, энд нэг авдартай, нэг зуухтай. Тэгснээ хүмүүсийг суу гээд урина. Ямар учраас дайлж байгаагаа гэрийн эзэд ч мэддэггүй, юуны учир дайлуулж байгаагаа зочид ч мэддэггүй, уугаарай, суугаарай, идээрэй л гэнэ. Ингээд ярьж хөөрөөд ирэхэд, мөнөөх айл баян юм огтхон ч байхгүй. Тэгсэн атлаа тас тас хөхрөлдөөд л. Нүдэнд нь цацрах гал цогийг хараад гадныхан шоконд ордог. Тэгээд анхны шөнөө бараг унтаж чаддаггүй. “Хорвоо мөн хачин юмаа. Ийм ядуу улсууд ийм сайхан инээгээд, ийм их баяр хөөртэй, бас сэтгэл нь ийм баян, идээрэй, уугаарай, суугаарай, хонох уу л гээд байх юм. Хонь ч гаргаж өгөөд л, байдгаараа дайлаад. Би тэгэхэд банкиндаа мөнгөтэй, байшинтай, унаа машинтай, надаа дутах юм байхгүй. Тэгсэн мөртлөө...” хэмээн эргэцүүлдэг. Ингээд европчууд Монголыг нэг үзээд явахад сэрж байгаа юм. Үнэхээр Монголд ирсэн л бол өөрчлөгддөг. Аз жаргалтай байхад хэчнээн жаахан юм хэрэгтэй гэдгийг ойлгоно.

 Хоёрдугаарт орон зай гэж ямар агуу юм байдгийг нүдээр хардаг. Би Монголын талд европ хүнийг машинаас буулгаад хэсэг зогсоолгодог юм. Улаанбаатар хотоос 100, 200 км хол газар давхиж байснаа эв эзгүй газар ирээд “За бууцгаая” гэнэ. Тэгээд “Орон дэлхийтэй танилц” гээд нөгөө хүнийг хэсэг орхиход таг дуугүй болчихдог. Бүр мэнэрчихсэн, “Ямар уудам юм бэ? Ямар гоё юм бэ? Уудам орон зай гэдэг чинь” гээд уулга алддаг. Монгол орон юугаараа баян бэ гэвэл орон зай юм.

 Германаас ирэх болохоороо намайг баахан бэлэг авахад европчууд их гайхдаг. Хэнд аваачдаг вэ гэхээр нь, ах дүүстээ өгнө, миний төрсөн ах байдаг юм, тэрний хүүхэд байдаг юм, хүүхдийнх нь хүүхэд байдаг юм, миний ахын авгайн дүүгийн нөхөр нь тэнд байдаг юм, тэгээд болоогүй цаана нь бас бэлэг авдаг, хүн ороод ирж магадгүй, ямар хүмүүс гэхээр хэн нэгэн ирж л таараа шүү дээ гэнэ. Ингээд огт танихгүй хүмүүстэй нэг юм задлангаа яриад суухад зарим нь тас тас хөхөрч, нөгөө нэг нь заримдаа асгартал уйлаад дотроо зовж шаналж байгаагаа ярихад нь гадныхан ёстой мэл гайхаж, цэл хөхөрнө. Тэд “Та нарын дунд хүмүүсийн хоорондох цавуулаг чанар нь алдагдчихаагүй юм байна” гэдэг шүү.

Шивээсний хүүрнэл

Сурвалжилга


Үүнийг 2014 оны сүүлчээр бичсэн бөгөөд National Geographic Traveler Монгол сэтгүүлийн 10 дахь дугаарт хэвлэгдсэн. Бид NGT л гэж товчилдог юм. Аяллын сэтгүүл юм л даа. Нэг мэдсэн яг нэг жил өнгөрч. Түрүү жилийн яг өдийд Их дэлгүүрийн ард байрлах Бандгагийн шивээсний “урлан”-д мөн ч их очсон доо. 
Галт тэргэн доторх шиг урт давчуу зайтай энэ өрөөнд түр зуурын дурсамжийг үүрдийн болгох гэж энэ хотынхон ирдэг. Тэд бол үл мартах хийгээд үл мартагдахыг хүсэгсэд.

 Хэрэв энэ орон зайг хэзээ мөдгүй хөдлөх галт тэрэг хэмээн төсөөлбөл өрөөний нэг булан дахь шүдний эмчийнх гэмээр нүсэр хар сандал ердөө нэг л зорчигчид зориулагдсан гэлтэй. “Энд суусан л бол дараагийн зогсоол хүртэл зогсохгүй. Гэхдээ өмнөх хийгээд дараагийн хооронд нэг л ялгаа бий. Тэр нь сэтгэлгээний өөрчлөлт” хэмээн эндхийн эзэн, 36 настай Бандга өгүүлэв. Тэр энд дурсамж зурдаг. Халзан толгойтой атлаа эрүүндээ сахалтай энэ эр бол зартай шивээсчин. Яг л өмссөн хар фудболкон дээрх үгс шигээ шивээс хийх гэж төрсөн нэгэн (Born to tattoo) гэлцэнэ.

 Ийнхүү Улаанбаатар хотын өөр нэгэн төрхийг нээхээр энд би ирсэн юм. Энэ бол социализмыг нуран унагаасан 25 настай хотын тухай биш, харин биен дээрээ огт өөр нэгэн зүйлийг илэрхийлэх арилшгүй тэмдэглэгээтэй өөрийг эрэлхийлэгсдийн тухай юм. Тэр өөр нэгэн зүйл нь чухам юу вэ? Асуултын хариултыг эрсээр би түүний өрөөнд сууна. “Бид шивээс хийлгэж буй анхны үеийнхэн биш ч хүлээн зөвшөөрөгдөж буй анхны үеийнхэн. Одоо бол шивээстэй хүмүүс нийгмийнхээ ард “чирэгдэж” бус, зэрэгцэж алхдаг болсон” хэмээн Бандга яриагаа эхлээд хоёр гараа зангидвал хос барс архирах мэт боллоо. “Нохой бол үнэнч байдлын илэрхийлэл аж.”

 Шивээс, тэр хоёрын түүх дараалал сайтай бэсрэг өгүүллэг шиг товчхон. Тэр өсөж том болохын хэрээр шивээс гээч зүйл монгол залуусын дунд шинэ соргогоор дэлгэрч байлаа. Тухайлбал, багын бандгар мариатай түүнийг Бандга хэмээн аав нь өхөөрдөн нэрлэх 1970-аад оны төгсгөл үед орос цэргүүд шивээсний зүү, цэнхэр бэх хоёроор алба хаасан он, хайртай бүсгүйн нэрийг цэрэг эрчүүдийн шуун дээр хэзээ ч мартагдахааргүй шивээд нэгэн үеийг үдсэн байв. Дараагаар нь мөнөөх шивээсний бэх цэргийн хуарангаас хальж, шоронгийн нэг өрөөнөөс нөгөөд дамжих нь тэр. Харин балчир хүү Бандга энэ үед зураг зурах дуртайгаа мэджээ. Социализм нуран унахтай зэрэгцэн хямдхан шивээсний машин орон сууцны өрөө, харанхуй подваль гээд мэр сэр чичигнэн дуугарах үед Польш руу наймаа хийхээр явсан 18 настай хүү шивээс гээч зүйлтэй чухам тэнд л танилцав. 2 жилийн дараа Монголд ирсэн даруйдаа зураач болохоор шийдэж СУИС-ийн Монгол зургийн ангид ороход хотын энд тэнд хятад будагтай шивээсчид хэн нэгний үнэт дурсамжийг үүрд мөнхөлж суулаа. Заримдаа цаг хугацаа гээч зүйл гагц хэн нэгнийг хүлээж байсан мэт агуу их тэвчээр гаргах нь бий. Сургуулиа төгсөөд шивээсний салоноо нээхэд тэрээр анхдагчдын нэг болсноо ч анзаарсангүй.

 Энэ үеэс эдүгээг хүртэлх түүний түүх Эрнест Хэмингвэйн “Өвгөн тэнгис хоёр” туужийн ганзага хоосон ч өдөр бүр далайд гардаг загасчин өвгөн шиг санагдана. Тэр 12 жил дурсамж зуржээ. Тэр дурсамж нь бэлгэдэл, бардамнал, омогшил, бас хайр байсан юм. Бид өнөөх л өрөөндөө сууна. “Энэ өрөө яг л галт тэргэн доторх шиг урт давчуу юм гээч” гэж бодсоноос хойш 7 хоног өнгөрчээ. Бандга ч намайг анзаарахаа байв. Би ч түүнийг шалгаахаа болилоо.

 Хал цэрэг, шоронгийн овгор, гудамжны хулигаан, хүнд гар, улаан рок. Тэд үеэ өнгөрөөж өдгөө шивээстнүүд хэн ч байж болох. Өвлийн Улаанбаатар арванхоёрдугаар сарын жихүүн хүйтэн жаварт хучигдах ахуйд зузаан хүрмэндээ шигдэх энэ хотынхны чухам хэн нь шивээстэй гэдгийг хэлж мэдэхгүй ч биен дээрх арилшгүй дурсамжаа даруухан цамцаар халхлагсад бидний дунд олон бий. Тэдний нэг нь Т.

 Тэр өрөөний булан дахь зорчигчийн суудалд суужээ. Бандга бэхэнд дүрсэн зүүгээ бийр аятай барив. Харин Т.өвдөлтийг үл хайхран “Кафкагийн Шүүх романы Иозеф К. шиг намайг зүгээр л Т. гэчих” гэв. Нэгдсэн улсад ахлах сургуулиа төгсөөд 18 насандаа анхныхаа шивээсийг хийлгэсэн нь гадаад паспортон дээрх соёмбо дүрс байжээ. “Намайг Монгол хүн гэж тэр бүр мэддэггүй байсан учраасмонгол хүн гэх бардамналаа энэ шивээсэндээ шингээсэн” хэмээнэ. Түүнээс хойш дан монгол бэлгэдэл бүхий шивээсэг нуруу болон хоёр гаран дээрээ шивүүлэх болжээ. Тэр нь: монгол бичиг, монгол хээ, монгол дүрс.

 “Би хоёр амьдралтай. Эхнийх нь цагаан цамц өмсдөг оффисын ажилтан. Үнэндээ дарга хийдэг ч нийгмийнхээ эрэг шураг. Харин нөгөөх нь шивээстэй нэгэн. Тэр бол уран бүтээлч. Түүгээрээ эрх чөлөөг тунхаглана. Өнөөх эрэг шурагаа эргүүлэн энэ бүхнээс мултрахыг хүснэ” гэж хэлээд гар утсаараа Ютүб дээрх бичлэг үзүүлэв. Тэр үглэх аж.

 Ярилцах зуур Бандга эцсийн хатгалтаа хийн шивээсний зүүний дүнгэнэсэн чимээг намжаахад Т.-ийн зүүн гар бүхэлдээ ханцуй шивээстэй болсон байв. Тэр босоод өрөөний ханан дахь толинд өөрийгөө харан “Ирэх жил нөгөө гараа дүүргэнэ дээ” гэлээ. Тэгснээ “Миний бие дээр Да Винчийн зураг” гэж хэлэхийг нь би бүүр түүрхэн сонсож амжив. Тэр одоо ч үгээ зохиосоор.

 Түүний ширтсэн тэрхүү толины хажууд цонх, харин цонхны дэргэд хар хүрээтэй жааз бий. Түүн дээр “Дэлхий дээр хоёрхон төрлийн хүмүүс байдаг. Эхнийх нь шивээстэй, бусад нь шивээстэй хүмүүст дургүй хүмүүс” гэж өвөрмөцөөр бичжээ. Үүнийг Бандгад зориулж хийсэн залуу бол BD буюу Biddy Modava. Тэр бол эхний төрөлтөн. Жинхэнэ нэр нь Даваагийн Баярсайхан. Америкт байхдаа нэрээ хоёр үсгээр товчилсоор байгаад ийм нэртэй болжээ. Тэр надад шивээснүүдээ харуулсан юм. Зүүн гарын шуун дээр 11744RIP гэж бичсэн нь түүний хувьд машид утга бэлгэдэлтэй аж. 1996 онд Америк яваад 13 жил болохдоо нэг ч буцаж ирээгүй бөгөөд тэр зуур аавынх нь бие гэнэт муудсан байна. Ирээд аавтайгаа уулзсан ч харамсалтай нь удалгүй өөд болжээ. “Эхний тоонууд бол аавын мэндэлсэн өдөр. R.I.P бол аавыгаа дурсаж буй хүндэтгэл” хэмээв.

 Харин нөгөө гараа зай завсаргүй шивүүлжээ. “Энэ бол Сан Францискогийн Бей Гүүр” хэмээн шуун дээрх шивээсээ эхлээд тайлбарлав. “5 жилийн өмнө энэ гүүрийг давж яваад автомашины осолд орсон. Бараг л амьд гарах боломжгүй осол байсан гэсэн. Харин гүүр титэм шиг харагдаж байгаа нь миний шүтээн тоглогч Леброн Жеймсийн бэлгэдэл шингэсэн хэрэг. Харин энэ Gloria хэмээх бичиг их учиртай. Миний ээжийн нэрийг орчуулбал ийм утгатай. Бас Леброны ээж ийм нэртэй. Мөн осолд орсны дараа надад тусалсан бүх хүмүүсийн нэрний үсэгнүүд энэ үгэнд шингэсэн байгаа” гэв.

 Тэр ханцуйгүй фудболк, хантааз өмсжээ. Ярьж буй шигээ чухам юуг ч нуухыг хүссэнгүй. “Хайгаад олддоггүй гэрэл зураг шиг дурсамж ч гэсэн цаг хугацааны уртад хуучирч элэгддэг. Шивээс бол мартах ёсгүй нандин бүхнийг үүрд сануулагч юм. Аав үргэлж хамт байгаа юм шиг. Гэхдээ чи шивээсээ харах болгонд тэр үл мартах зүйлийг үргэлж бодоод байхгүй ч тийм далд холбоос үйлчлэн байх шиг санагдана. Тэр холбоос шивээс шигээ хэзээ ч арилахгүй. Үхэн үхтэл” гэв.

 Харин зарим хүмүүст шивээс шинэ хүн болсон мэт мэдрэмж төрүүлдэг байна. “Энэ яг үсээ засуулахтай адил” хэмээн 37 настай Энхээ ярив. Тэр бие дээрээ 9 шивээстэйгээс хамгийн том нь нуруун дээрх морь унасан эртний монгол баатар аж. Мөн л Бандга шивжээ.

 Ийнхүү шивээс он удах тусам бэлгэдэлт утга нь улам хүчтэй болдог аж. Би нэг өдөр Бандгагийн өрөөнд ирэлгүйгээр гарынхаа шуун дээрээ жижигхэн шивээстэй хуучны танил бүсгүйтэйгээ уулзсан юм. Тэр надад шивээсээ харуулав: Нэг талдаа хөндлөн зураастай гурвалжин дүрс. “Энэ бол агаар махбодын тэмдэг. Хил хязгаарыг давах гэсэн утгыг агуулдаг. Мөн оюун санааны бэлгэдэл. Энэ ч утгаараа бүхий л зүйлстэй харьцах гээд тэмүүлдэг болсон. Тэгэхээр миний хувьд шивээс гэдэг бол дом. Гэхдээ үүнийг мухар сүсэг гэж ойлгож болохгүй.”

 “Дахин шивээс хийлгэх үү?” гэж түүнээс асуухад,

 “Үгүй” гэв.

 “Яагаад ганцхан шивээс хийлгэхээр шийдсэн юм бэ?”

 “Анх шивээс хийлгэе гэж удаан бодсон ч хийлгэж зүрхэлдэггүй байв. 27 настайдаа найзынхаа хамт шивээс хийлгэхээр нэг хүн дээр очсон. Манай найз навчгүй хоосон мод шивүүлэх гэтэл зөвшөөрөөгүй. Бэлгэдэл нь сөргөөр нөлөөлнө, сайтар бод гээд явуулсан."

 “Тэгээд найз чинь юу шивүүлсэн бэ?”

 “Долоо хоног бодож байгаад мөрөн дээрээ Зэнгийн тойрог шивүүлсэн.”

 “Нээрээ тэр шивэхгүй гэж зөрүүдэлдэг хүн хэн байсан юм бэ?”

 “Бандга”

 Яван явсаар дахиад л Бандга, түүний давчуу урт өрөөнд ирчихэв. “Шивээс бүр утгатай байх ёстой. Ямар нэгэн утга заавал агуулж тэр нь дурсамжаар хөглөгдөж байх учиртай. Нандин дурсамж хэзээ ч мартагддаггүй. Үүнтэй адил тийм гүн утга агуулгатай шивээс хэзээ ч арилшгүй, түүнээсээ хэзээ ч уйдахгүй” хэмээн Бандга өрөөнийхөө нөгөө буланд суунгаа өгүүлээд “Над дээр 10 хүний зургаа нь бүтэлгүйтсэн дурсамжаа засуулах гэж ирдэг. Томдсон, багадсан, мурий, зохиомжгүй зурсан гээд тэдний бүтэлгүйтэл янз бүр” гэв. Тэр компьютерээ ширтэнэ. Нэг ширтсэн бол түүнээс үг унахгүй. Өрөө дахин нам гүм.

 Гадаа хүйтэн жавар бууж өгсөнгүй улам л жавхаажих аж. Харин хот маань бууж өгсөн мэт уйтгартайгаар, уйтайгаар дүнсийнэ. Гэхдээ л... энэ хот шинийг сэдэгчид, анхдагчид, эрх чөлөөг эрэгчид, өөрөөр сэтгэгчид, үймээн дэгдээгчид гээд бүгдийг нэг дор суулгасан уртаас урт галт тэрэг мэт санагдана. Тэрний ердөө нэг тасалгаа нь энэ өрөө юм.

Бодит ертөнцийг дурандахуй

Гэрэл зураг
Нарантуул зах. Ярилцлагын үеэр Свэн эл зургийг гар утаснаасаа харуулсан юм. "Энэ миний дуртай зургуудын нэг. Энд маш олон дүр бий. Тээр тэнд зогсох жаалхүүг харж байна уу?" хэмээн гэрэл зургийн гүн рүү зааж билээ. 


Германы гэрэл зурагчин Свэн Зэллнэртэй 2013 оны арванхоёрдугаар сарын нэгэн жиндүү өдөр сэтгүүлийнхээ орчуулгын редактор Э.Өнөржаргалын хамт ярилцсанаа хүргэж байна. Энэ ярилцлага тухайн үедээ National Geographic Монгол сэтгүүлийн цахим хуудсанд нийтлэгдэж байсан боловч сэтгүүл түр хугацаанд гарахаа больсон тул өдгөө хаанаас ч унших боломжгүй болжээ.

Свэн Зэллнэр Мюнхенийх бөгөөд кино зураглаач мэргэжилтэй. Тэр өдөр түүний “Price of Gold” баримтат кино Мөрөөдөгчдийн өдрөөр Улаан гэр галерейд гарсан юм. Гадаа хүйтэн, дотор бүгчим байсан санагдана. Киноныхоо зураглаач, найруулагчийн албыг давхар хашчихдаг тэрээр гар аргаар алт олборлогч нинжа нарын дунд багагүй хугацааг өнгөрөөсний дүнд эл бүтээлийнхээ зургийг авсан хэмээн үзэгчдэд сонирхуулж байлаа.

Түүнтэй үзвэрийн дараа нэгэн кофе мухлагт ярилцсан юм. Гэхдээ мөнөөх киноных нь талаар биш, голдуу баримтат гэрэл зургийн тухай хөндөв. Хоёр жилийн дараа эргэн уншихад уншууртай, урам өгөхүйц, бас гэрэл зурагчдад нэгийг бодуулах муугүй ярилцлага болсон санагдлаа.


Баримтат гэрэл зурагчин болох нь миний багын мөрөөдөл байсан хэмээн та хэлж байсан. Яриагаа таны гэрэл зурагт татагдсан бага насны дурсамжаас эхэлье гэж бодлоо.

Би бага байхын л National Geographic, Geo сэтгүүлийг захиалан уншдаг байв. Гэхдээ бичвэрий нь эхлээд уншихгүй, гэрэл зургууды нь түрүүлж хараад тайлбарууд нь таалагдвал тэр нийтлэлийг дэлгэрүүлэн уншдаг байлаа. Тийм учраас сэтгүүл дээрх гэрэл зургууд намайг гэрэл зурагчин болох мөрөөдөлд хөтөлсөн гэж хэлж болно. Харин томрох тусмаа кинонд шимтэх болсон. Гэсэн ч гэрэл зургаа бүрмөсөн орхиогүй.

Анхны камераа Та одоо ч мартдаггүй байх?

Миний анхны камер Minolta Х300 байсан. Их хуучны эд л дээ. Тэр үед би 20-той л байсан байх. Эхэндээ байгалийн гэрэл зураг шохоорхдог байсан ч хожим баримтат гэрэл зурагт илүү татагдах болсон. Гэхдээ гэрэл зургаар мөнгө олно гэдэг маш хэцүү гэдгийг ойлгосон. Магадгүй 10, 20 жил тууштай хөдөлмөрлөж чадвал амжилтад хүрч болох ч тэр хүртэл маш хол зам туулах учраас би кино зураглаачийн мэргэжлээр их сургуульд суралцсан юм. Баримтат гэрэл зургаар амь зуугаад явах боломжгүй бол харин кино зураглаачаар болно гэж бодсон хэрэг л дээ.

Гэсэн ч миний сонирхол баримтат гэрэл зураг, баримтат кино руу ав адилхан тэмүүлсээр л байв. Харамсалтай нь би киноны зураг авч эхлэхдээ гэрэл зургаа түр хойш тавьсан. Тэр үед гэрэл зургийн камерууд дижитал эринд шилжсэн төдийгүй үнийн хувьд ч өндөр байлаа. Надад дижитал камер авах мөнгө байгаагүй тул анхныхаа киног хальсны камераар хийсэн. Тэгсэн одоо дөрвөн ч дижитал камертай болжээ.

Сайн камертай болоход багагүй хугацаа зарцуулна биз?

Монголд анх ирэхийнхээ өмнө Leica камертай болохыг мөрөөддөг байв. 2007 онд л доо. Гэсэн ч дэндүү өндөр үнэтэй байсан тул худалдаж авч чадаагүй. Ингээд өөрийгөө кино зураглаач хэмээн танилцуулаад компаниудаас камер “зээлдэх” гэсэн боловч “Ийм зураглаач байдаг гэж мэдэх ч үгүй юм байна” гээд халгаасангүй. Никонд хандсан ч мөн л бүтсэнгүй.

Хожим хэд хэдэн шагнал хүртээд, зургуудаа ном болгож хэвлүүлсний дараа Германы Zeiss брэнд зарим зургийг минь сурталчилгаандаа ашиглах болзолтойгоор камер өгснөөр Монголд дахин ирж нинжа нарын тухай “Price Of Gold” баримтат киногоо хийх боломжтой болсон. Zeiss бол Leica зэрэг том брэндийг гүйцэхгүй ч Германдаа бол киноны тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэдэг томоохон компани юм. Хүмүүс ихэвчлэн Leica авч чадахгүй үедээ энэ брэндийг сонгодог. Учир нь Leica 5000 евро (11 сая. Ред.) байхад Zeiss 800 евро байх жишээтэй. Одоо ч тэгж явдаг үе ард хоцорчээ. Би өөрийн гэсэн сайн камер, тоноглолтой болсон шүү.

Та бол зуны улиралд зуурдхан ирээд буцдаг жуулчидтай адил хүн биш. Монголд цөөнгүй удаа ирсний дараа “Price Of Gold” киногоо хийж эхэлсэн. Кино хийх санаагаа яг хэзээ олов?

Би ихэнхдээ гэрэл зургийн төслүүдээсээ баримтат киноныхоо сэдвийг олдог. Гэрэл зураг авах хугацаандаа баримтат кино хийх судалгаагаа давхар хийчихдэг тул дараа нь зургуудаасаа киноныхоо санааг гаргаж авахад дөхөм байдаг юм. Хэдий хийж эхлээгүй ч гэсэн яг одоо миний толгойд дэндүү олон санаа байна. Хэзээ нэгэн цагт санаанууд маань кино болно гэдэгт эргэлздэггүй. Гэхдээ сайн баримтат кино хийхийн тулд санхүүжилт олоод зогсохгүй дараа нь киноныхоо орлогоор “амьдрах” хэрэгтэй. Тиймээс хийх гэж буй киноныхоо утгыг илэрхийлэх сайн гэрэл зургууд өмнө нь авчихсан байвал хүмүүст киноныхоо санааг ойлгуулахад амар байдаг. Нөгөө талаас гэрэл зураг нь чанартай байвал хөрөнгө оруулагчид сайн кино болно гэдэгт итгэдэг давуу талтай.

Миний ажигласнаар ихэнх кино зураглаачид гэртээ сууж байснаа нэг санаа олоод “тийшээ явж кино хийе” гээд шууд тухайн газраа очоод төслөө эхэлчихдэг. Гэвч явцын дунд янз бүрийн асуудал гарч, бүтэлгүй болох нь бий. Тиймээс би эхлээд гэрэл зургийн аяллаа өөрөө санхүүжүүлж, хожим гэрэл зургууд маань олон улсын шагнал хүртэх үед кино хийх тэтгэлэг болон хөрөнгө оруулалт олох боломжтой болдог.

Монголд анх ирсэн нь кино биш, гэрэл зурагтай холбоотой байжээ. Гэв гэнэтхэн л энд ирэхээр шийдээгүй байх. Монголыг “яаж” олов?

Их сургуульд элссэн эхний жил Д.Бямбасүрэнгийн “Ингэн нулимс” киног үзсэн нь надад маш их сэтгэгдэл төрүүлсэн. Дараа нь би Мюнхенд цуг сурдаг монгол найруулагчийн кинонд туслах зураглаачаар ажилласан юм. Түүнтэй ажиллаж байхад олон монгол хүнтэй уулзаж Монгол орон, монголчуудын тухай багагүй зүйлийг мэдэж авсан. Гэхдээ өөрийн биеэр Монгод ирж, өөрийн нүдээр энэ орныг харуулахыг хүссэн. Ингээд ажлаа дуусгаад Монголын говиор 3 долоо хоног аялсан даа. Түүнээс хойш хэд хэдэн удаа ирсэн бөгөөд ирэх тусам энэ оронд улам татагдаж буйгаа мэдрэх болсон.

Монголд дахин дахин ирэхэд чухам юу нөлөөлөв?

Хамгийн түрүүнд хүмүүс нь гэж хэлмээр байна. Тэр дундаа хөдөөгийн нүүдэлчин ард үнэхээр гайхамшигтай. Тэд бол миний уулзсан хамгийн зочломтгой, найрсаг улс. Тэдний гэрт хэд хоносон ч огт дургүйцдэггүй төдийгүй бүр маш сайхан ханддаг. Мөн Монгол орны байгалийн өнгө төрх дэндүү үзэсгэлэнтэй. Энэ өргөн уудам тал нутаггүйгээр Монголын нүүдэлчин ард түмнийг төсөөлж болохгүй мэт санагддаг шүү. Энэ бүхэн л намайг татсан байх.

Та эхлээд байгалийн гэрэл зураг сонирхдог байсан. Таны Монголд авсан гэрэл зургуудыг харахаар байгалийн гэрэл зураг бага харагддаг. Ингэхэд таныг юу хөглөдөг вэ?

Хүмүүс. Магадгүй хэзээ нэгэн цагт буцаад байгалийн гэрэл зураг, кино хийхийг үгүйсгэхгүй л дээ. Амьд байгаль, амьтдын амьдрал маш сонирхолтой шүү дээ. Гэхдээ одоохондоо тэдгээр зүйлс миний сэтгэлийг хөдөлгөхгүй байгаа. Харин хүмүүс болоод тэдний амьдрал надад онцгой санагддаг. Хүмүүстэй танилцаад, тэдний амьдралын утга учрыг ойлгоод ирэхээр заримдаа маш хэцүү байдаг ч эргээд би тэднээс амьдралын утга учир, мөн чанарыг ухаарах шиг болдог.

Алтны нинжа нарын амьдралын нарийн зүйлсийг ойлгож, тэдний даван туулах саад бэрхшээлийг хамт туулахгүйгээр тэдний тухай сайн баримтат кино хийнэ гэж байхгүй. Би тэдний тухай баримтат кино хийх гэж байж тэднээс хол зогсоод, юу хийж байгааг нь алсаас ажиглах нь утгагүй хэрэг. Харин би тэдний дунд орж, идэж буй хоолыг нь идэж, унтаж буй газар нь унтаж, өдөр тутмынх нь амьдралын жижиг гэлтгүй бүх зүйлийг хамт туулсан учраас л тэд илүү нээлттэй болсон.

Гэвч камер барьсан хүн бүртэй хүмүүс сайхан харьцаад байдаггүй шүү дээ. Нууцынх нь гүнд ойртох тусам тэд улам хүйтэн хөндий харьцах нь бий. Энэ тохиолдолд яадаг вэ?

Хэрэв хэн нэг гадны хүн тэдэн дээр очоод зургийг нь авъя гэвэл ямар ч хүн дургүйцэх нь ойлгомжтой. Тиймээс тэдний дунд ороод, өөрийгөө онц гойд нэгэн гэж үзэлгүй, тэдэнтэй яг л адил эр хүн гэсэн хүндэтгэл үзүүлэхэд тэд эргээд тэр хүндэтгэлийг үзүүлж, намайг найзаа мэт хүлээн авдаг. Энэ ямар ч газар, ямар ч нөхцөлд үнэн байсан. Би Румынд олон удаа очихдоо, ДОХ зэрэг хүнд өвчин туссан хүмүүстэй уулзаж байсан. Тэгэхэд бусад хүмүүс тэднээс эмээж, ярихаас татгалзаж байхад хэн нэгэн очоод тэдний хажууд суугаад санал бодлыг нь асууж, дотнын хүн шигээ хүндлэхэд тэдний амьдралд гэрэл гэгээ гийх шиг л болдог.

Дөнгөж хоёр өдрийн өмнө би гудамжинд амьдардаг хүмүүсийг харсан. Би монгол найзуудаасаа тэдгээр хүмүүстэй уулзаж болох уу гэж асуухад дэмий гэж хариулсан боловч би зориг гарган тэдгээр хүмүүсээс амьдардаг газар нь очиж болох уу гэж асуухад зөвшөөрөөд намайг газар доорх оромжиндоо урьсан. Тэд хэдий ядуу амьдарч байгаа ч хүн л учир намайг эелдэг харьцахад гэртээ уриалгахан хүлээж авсан.

Хөдөө ч мөн ялгаагүй, бүгд намайг гэртээ урьж, хоол цайгаар дайлдаг. Алтны нинжа нартай уулзаад тэдний алт ухдаг нүх рүү нь хамт ороход намайг хүндэлж байсан. Учир нь жирийн нэг хүн хэзээ ч тэдэнтэй хамт орохгүйг тэд мэдэж байсан учраас тэр.

Баримтат кинонд татагдах болсны цаад нууц магадгүй энэ байх?

Тийм ээ. Баримтат зураг гэдэг бол илүү бодит ертөнц юм. Мэдээж сайн дүрс буулгаж байж сайн кино бий болдог бол муу дүрс буулгаад түүнийгээ хэчнээн янзалсан ч муу кино л болдог. Харин баримтат киноны хувьд зураг авалт муу болсон ч зураглаач хүн киноноосоо маш их мэдлэг туршлага хуримтлуулж, урам зориг авдаг сайн талтай. Учир нь бодит хүмүүстэй, бодит нөхцөл байдалд, бодит зүйлтэй ажилладаг учраас тэр байх.

Баримтат гэрэл зураг болон баримтат кино хоёрын ялгаа юундаа байдаг вэ?

Гэрэл зургийн хэцүү нь агшин юм. Тухайн агшинг оллоо гэж бодоход яг тэр агшинг өгүүлэх дор хаяж 4-5 сайн зураг авах хэрэгтэй. Тухайн агшин маш хурдан өрнөж болно, эсвэл хэд хоног үргэлжилж ч болно.

Харин кино зураг авахад тухайн сэдвээ хэдэн хоногоор, эсвэл сараар дагадаг болохоор дараа нь эвлүүлэг хийгээд агшнуудыг нэгтгэж болдог нь илүү өгүүлэмжтэй болдог. Заримдаа өгүүлэх зүйл ч олдохгүй үе байна л даа. Жишээлбэл, Price of Gold киноны зураг авалтыг хийж байхад киноны гол дүрүүд сүүлдээ ажлаа үргэлжлүүлэх эсэхдээ эргэлзэж байсан. Тэр үед надад хангалттай бичлэг байгаагүйээс киногоо дуусгаж чадахгүй нь гэж айж байлаа. Харин гэрэл зурагчны хувьд хэдэн чанартай гэрэл зураг авч чадвал амжилтанд хүрдэг бол баримтат киноны хувьд тэтгэлэг эсвэл хөрөнгөө авахдаа 60 минут, эсвэл 90 минутын кино хийнэ гэж төлөвлөсөн байдаг тул цагаа дүүргэх хангалттай бичлэг хийх хэрэгтэй болдог.

Магадгүй кино хийнэ гэдэг нэг бодлын National Geographic сэтгүүлийн гэрэл зурагчид шиг сэтгүүлийн нүүрийг дүүргэх гэрэл зураг авахтай адил ч юм шиг. Энэ утгаараараа National Geographic сэтгүүлийн нийтлэлийн гэрэл зургууд кино хийхтэй адил байж магадгүй. Дуугүй, янз бүрийн эффектгүй цаасан дээрх хэвлэсэн “кино” л гэсэн үг.

Агшнуудыг нэгтгэдгээрээ баримтат кино илүү өгүүлэмжтэй болдог гэж та хэллээ. Эвлүүлэг хийхэд хэр хугацаа зарцуулдаг вэ?

Энгийн үед би зураг авч буй хугацаандаа эвлүүлэг хийдэггүй. Тэгж болох ч би ганцаараа хийж чадахгүй учраас зураг авч дуусаад мэргэжлийн багтай хамт эвлүүлгийг хийдэг. Гэхдээ Price of Gold киноны зургийг авч дуусаад хэсэг хугацаанд киноны ажлыг хойш тавьсан. Сэдвээсээ бага зэрэг холдож, тархиа амраах хооронд эвлүүлэг хийх баг болон орчуулга хийх хүмүүсээ бүрдүүлсэн. Зураг авалтын дараа завсарлах нь маш чухал. Би 6 сар хүлээсний эцэст киноныхоо эвлүүлгийг хийж байсан.

Хэсэг хугацаанд толгойгоо сэргээж байгаад эвлүүлэг хийхэд маш хурдан бөгөөд үр дүнтэй байдаг. 3 долоо хоног эвлүүлэг хийгээд дараа нь хоёр долоо хоног бага зэрэг засваруудыг л оруулсан. Ихэнх эвлүүлгийн хугацааг дуу чимээ оруулахад зарцуулсан. Хөдөө мотор ажиллаж байсан тул заримдаа хүмүүсийн алхаж буй чимээ, ямар нэгэн зүйл авах, тавих зэрэг ахуйн шуугиан далдлагдсан байсан. Тиймээс тэдгээр дуу чимээ болон хүний алхаж буй дуу чимээг нэмж өгсөн.

Кино зураг авч байхад заримдаа яг тэдэн шиг “нинжа” болох үе байна биз? Хамгийн бэрхшээлтэй зүйл юу байсан бэ?

Алтны нинжа нартай ажиллаж байхад цооног руу орох, тэсрэлт зэрэг аюулууд их байсан л даа. Мөн хэр баргийн нинжа нар зургаа авахуулах дургүй байдаг. Тэднээс зургийг чинь авч болох уу гэж асуух юм бол шууд татгалзана. Тиймээс би эхлээд тэдний зургийг шууд авдаг байсан. Тэгээд дургүйцэх эсэхийг нь харна. Хэрвээ дургүйцэж, уурлах юм бол больдог байсан. Гэрэл зураг авахад хамгийн том бэрхшээл нь энэ юм. Заримдаа тэдний итгэлийг олж авахын тулд нэг хэсэг найзлах хэрэгтэй болно. Энэ хугацаанд зураг авах цаг алдаж байсан гэсэн үг.

Мэдээж маш аюултай үеүд байсан. Зарим хүмүүс ихэд уурлаж хутга чичлэн дайрдаг байлаа. Ялангуяа хүүхдийнх нь зургийг авахад хүмүүс маш эмзэглэдэг болохыг би ойлгосон. Гэхдээ би гэмшдэг байсан л даа. Хүмүүс зургаа авахуулахыг хүсэхгүй байхад авмааргүй байсан ч, хүмүүсийг үгүй гэж хэлэхэд нь итгэдэггүй байсан үе бий. Би тэдний зургийг авснаар тэдэнд муу зүйл тохиолдохгүй гэдгийг мэдэж байсан учир хүчилсээр байгаад авдаг байсан. Гэхдээ л заримдаа хулгайч шиг санагддаг үе байсныг нуухгүй.

Гэсэн ч эдгээр хүмүүсийн түүхийг өгүүлэх үүрэгтэй мэт санагдаж байсан тул зураг авалтаа үргэлжлүүлсэн. Үргэлжлүүлсний ачаар л хүмүүс надад өмнө нинжа нарын тухай сонсож байсан ч мэддэггүй байж, харин киноноос тэдгээр хүмүүсийг ойлголоо гэж хэлж байсан. Би өөрөө үнэнч шударга байхыг хүсдэг тул тэдгээр хүмүүсийг аль болох хэтрүүлэггүй, бодитоор харуулахыг хичээсэн. Би тодорхой хэмжээний эрсдэл, зориг гаргасан алхам хийж байж сайн кино хийж чадна гэж боддог. Үргэлж өөртөө таалагдсан, аюулгүй санагдсан зүйлээ хийгээд байвал кино маань сонирхолтой бөгөөд сайн байж чадахгүй. Гэхдээ заримдаа хэтэрхий эрсдэлтэй алхам хийх вий гэхээс эмээдэг.

Кинон дээр гарсан хүмүүстэйгээ дахиж уулзсан уу?

Уулзаагүй байгаа. Би уулзаж, киногоо үзүүлэхийг хүсэвч уулзах боломж гараагүй л байна. Харамсалтай нь интернэтээр цацагдсан трэйлэрийг нэг нь үзсэн гэсэн. Маш халтар бөгөөд муухай гарсан байна гэж гомдоллосон гэнэ лээ. Үүнээс болоод тэд маш ууртай байгаа байх. Магадгүй бүтэн киног үзвэл өөрсдөөрөө бахархаж магадгүй л юм. Эсвэл бүр уйтгартай байна гэж ч өөлж болох.

Гэхдээ тэд кинон дээр гарснаасаа ч муу байдалтай байж болох л байсан. Би 5 болон 9-р сард зураг авалтыг хоёр удаа хийсэн. 5-р сард тэд бараг 30 гаруй ажилчинтай, хүнд хэцүү нөхцөлд ажиллаж байсан. Тэгээд дараа дахин очиход амралтаа авсан байдалтай, өдөржингөө амарч, хоорондоо даажигналдацгааж байлаа. Бусад нинжа нар гар хоосон буцсан бол киноны маань баатрууд амжилттай ажилласан. Нэг ажилчны хэлснээр тэд нэг том нүхнээс 40 мянган долларын ашиг олж чадсан гэсэн.

Та гэрэл зурагт агшин чухал гэж хэллээ. Агшныг мэдрэн гэрэл зураг буулгахад туршлага хэр чухал вэ?

Ер бусын сонин агшинг буулгахад аз их үүрэгтэй. Гэхдээ туршлага ч бас чухал. Гэрэл зураг дарах нь гадаад хэл сурахтай адил. Би гэрэл зургийг үргэлж мэргэжлийн түвшинд дарж чаддаггүй байсан л даа. 2010 онд сургуулиа төгсөөд, дипломаа авсны дараа 3 жилийн турш зураг авсан. Тэгээд зураг авах тусам би сайжирч байгаагаа анзаарсан. Би илүү хурдан болсон бөгөөд зурагны өгүүлэмж маань ч нарийн болж эхэлсэн.

Эхэндээ зураг авахдаа үйлдэл бүрээ бодож, фокусыг нь тааруулах гэж нэлээн зүдэрдэг байсан бол одоо камерныхаа үйлдэл бүрийг маш сайн мэддэг болсон тул тухайн агшинд ямар ч зүйл бодолгүйгээр шууд дардаг болсон. Мэдээж шинэ камер барьж байгаа бол зарим нэгэн тохиргоог нь мэдэхгүй гацах үе гарна л даа. Гэхдээ одоо бол ийм зургийг ингэж авчихдаг юм уу гэж бодохын оронд шууд камераа өргөөд товчлуур даран зургаа дардаг болсон. Ингэснээр нэг өдөрт авах чанартай зургуудын тоо улам олшрох жишээтэй. Зураг авах тусам сэдвээ сайн ойлгож, хүмүүсийн зургийг хэдийд, ямар үед, аль талаас нь авахаа сайн мэддэг болдог. Бас хэзээ тэдгээр хүмүүсийг тайван орхихоо ч ойлгоно. Гэхдээ аз бол байх ёстой зүйл. Заримдаа нэг л биш өдрүүд байдаг даа. Тиймэрхүү өдөр аз тохиогоод сайн зураг дарж чадвал урам орж, улам зураг авах хүсэл төрдөг.

Би олон жил суралцсаны эцэст өөрийгөө маш мэдрэмжтэй болсон гэж боддог. Гадуур явж байхдаа ямар нэгэн үйл явдал хараад юу өрнөхийг урьдчилж таамаглан камераа бэлдсэн байдаг. Гэхдээ аз ч бас багагүй нөлөөтэй. Тиймээс гэрэл зураг бол байнга суралцах ёстой зүйл. Мэдээж авьяас гэж зүйл байх ч тэр гайхамшигт агшныг буулгахын тулд туршлага суух л хэрэгтэй дээ. Гэрэл зураг авна гэдэг амаргүй зүйл. Тиймээс бодлоороо биш мэдрэмжээрээ авдаг болохын тулд олон жил шаардагдана. Мөн өөрийн гэсэн хэв маягаа олсон байх нь чухал.

Харин таны хэв маяг?

Ихэнх гэрэл зурагчид хар цагаан зураг авах дуртай байдаг бол би өнгөт зургийг илүүд үздэг. Энэ нь миний хэв маягийг илэрхийлж байна гэсэн үг. Мөн сэдэв чухал. Хэрвээ хүмүүсийн зураг авч байгаа бол хүмүүстэй харьцаж сурах хэрэгтэй. Энэ нь ганц үгээр биш үйлдлээрээ, сэтгэлээрээ хүмүүстэй харьцаж, ойлгож, итгэлийг нь олохыг хэлнэ. Хэрвээ үггүйгээр хүмүүстэй харьцаж сурвал хаана ч хэзээ ч хэрэг болно. Ядуу, баян, ямар ч хүн байсан хамаагүй энэ аргаар хүмүүстэй дотносож болдог.

Одоо ямар төсөл дээр ажиллаж байгаа вэ?

Дайны түүхийг өгүүлсэн хар цагаан зургуудаараа алдартай Paolo Pellegrin-ий тухай баримтат кино хийх гэж байгаа. Тэрээр National Geographic сэтгүүлийн Газын хонгилууд болон Кубийн тухай хэд хэдэн нийтлэлийн гэрэл зургийг авч байсан домог болсон гэрэл зурагчин юм. Тэрээр алдар нэр олох хүртлээ олон хэцүү зүйлтэй тулгарч байсан бөгөөд тууштай хөдөлмөрлөсний эцэст дэлхийн алдартай сэтгүүлүүдэд гэрэл зурагчнаар ажиллах болсон.

Гэхдээ National Geographic сэтгүүлд ажиллаж байсан эхний жилдээ цалин мөнгө сайн авах ч, дараа жилд нь сайн зураг аваагүй бол дараагийн хүн нь чамайг орлоно гэсэн үг. Алдар нэртэй ч ямар ч орлогогүй гэрэл зурагчид маш олон бий. Тиймээс би гэрэл зураг, кино зураглаачийн аль алийг хийж байгаадаа баярлаж байна. Заримдаа кино илүү амар байх нь бий. Хийхэд хэдий хэцүү ч гэсэн хүмүүст хүргэхэд илүү амар санагддаг.

Та хэр их аялж байна?

Тийм ч их биш. Би одоо л аялж эхэлж байна. Монголд нэг төслөө дууслаа. Мөн Грийнланд, Румыньд дараагийнхаа төсөл дээр ажиллаж байна. Нэгдүгээр сард Румыньд ажилтай. Харин хоёрдугаар сард Өмнөд Африкт зураг авна. Гэхдээ цөөхөн хоногоор л доо. Дараа жил 2 эсвэл 3 удаа Грийнланд явах ажилтай. Мөн Паоло Пеллигринийг 3 жилийн турш дагана. Эдгээрийн дундуур Монголд ирэх боломж байвал ирнэ. Үгүй бол ажлуудаа дуусгаад ирнэ. Би хавар эсвэл зун ирж үзэхийг их хүсэж байгаа.

Монголд багагүй хугацааг өнгөрүүллээ. Монголын залуу гэрэл зурагчдын бүтээл дээр ямар үнэлэлт дүгнэлттэй явдаг вэ?

Би Монголд удаан хугацаагаар амьдардаггүй тул тэр талаар үнэлэлт дүгнэлт хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ миний мөрөөдлийн нэг бол Монголд амьдрах. Харамсалтай нь, дан ганц Монгод биш, олон оронд янз бүрийн төсөл дээр ажиллаж буй тул энд амьдрах боломж гарахгүй л байна. Гэхдээ би энэ оронд ямар нэгэн зүйл эргүүлэн өгөхийг хүсдэг. Залуу гэрэл зурагчдад зориулж гэрэл зургийн сургалт зэрэг ямар нэгэн байдлаар хувь нэмрээ оруулах хүсэлтэй байгаа. Мөн үүнтэй адил ярилцлага хийж бусад гэрэл зурагчдад түүнийгээ түгээх үйл ажиллагаа явуулахыг хүсэж байна. Миний бодлоор гадаадын мэргэжлийн багш, гэрэл зурагчдаар хичээл заалгах нь чухал ч залуу гэрэл зурагчид өөрийн гэсэн хэв маягаа олох нь хамгийн чухал юм.

Миний ажигласнаар монголчууд харсан зүйлээ дууриах хандлага их байдаг. Тэд өөрсдийн гэсэн сэдэв барьж авдаггүй. Энэ орон баялаг түүх, соёлтой бөгөөд сонирхолтой сэдэв элбэг. Гэтэл энэ цаг үед бүх зүйл мөнгөний төлөө болж, барууны соёлд автагдах болсон нь даанч харамсалтай. Монголын эзэнт гүрэн бусад улс гүрнийг эзлэхдээ тухайн улсын соёл, төр барих арга барил, удирдлагын системийг нураадаггүй байсан түүхтэй. Түүнтэй адил өнөөгийн Монгол орон бусад орны мэдлэгийг ашиглан өөрсдийн гэсэн онцлогийг олж авах хэрэгтэй гэж бодож байна.

Би хөдөө явж байхдаа хөдөөний айлд зочлоод гэрийн хоймор дахь жижигхэн зурагтаар Монголын дээр үеийн кинонуудыг үзэж байсан. Тэдгээр кино маш сонирхолтой, сайн болсон байдаг. Харин одоо гарч буй кинонууд ямар ч өвөрмөц, онцгой шинжгүй, “түргэн” кино болсон юм шиг санагддаг. Урлаг бол хэлтэй адилхан гэж хэлж болно. Юмсийг өөр өөрөөр хэлж, ойлгож болдогтой адил Монгол орон урлагийн салбараа арай өөр талаас нь хөгжүүлэх нь зүйтэй. Магадгүй богино сонирхолгүй кино хийж байхаар жинхэнэ амьдрал өгүүлсэн урт кино хийх ч юм уу. Миний киноноос ч сонирхолтой байж чадна шүү дээ. Миний кино тийм ч сонирхолтой биш л дээ. Гэхдээ л бодит төдийгүй сургамжтай болж чадсан.

Та ирээдүйд Монголд ирвэл ямар хүмүүсийн амьдралыг онцлох вэ?

Улаанбаатар хотод амьдралын өөр өөр түүх өдөр бүр өрнөж байдаг. Энд маш олон төрлийн амьдралын хэв маяг, түүх нэгэн дор оршиж байна. Энд баян ч хүн байна, ядуу ч хүн байна. Миний хувьд Улаанбаатар бол дэлхийн хамгийн сонирхол татах хотуудын нэг. Асар хурдацтай хөгжиж буй энэ хотод ирэх бүртээ ямар нэгэн зүйл өөрчлөгдсөн байгааг анзаардаг. Хэдий саад бэрхшээлүүд элбэг байгаа ч сайн сайхан зүйлүүд маш их бий. Хүмүүс амжилтанд хүрч эдийн зазаг нь хөгжиж байгааг харахад сайхан байна.

Таны хэлдэг үнэний ортой. Монголын төдийгүй гадны гэрэл зурагчид шууд хөдөө явж, нүүдэлчин соёл ахуй, эсвэл тал нутгийн байгалийн зургийг л авдаг. Энд бүхэл бүтэн хот орхигддог тул зарим гадны хүмүүс Улаанбаатар хотод ирээд ийм хот байсан юм уу гэж гайхдаг.

Тийм ээ. Гадны хүмүүс Улаанбаатар хот гэдэг нэрийг газрын зураг зэргээс хардаг ч хотын амьдралын тухай ойлголт төдийлөн авч чаддаггүй. Гэхдээ энэ хот ирэх 20 гаруй жилд маш их сонирхол татна.

Улаанбаатар хотод очих дуртай газар бий юу?

Маш олон газар бий. Би алхах дуртай л даа. Машинд түгжирч явахаар алхаад явсан нь дээр санагддаг. Ялангуяа Улаанбаатар шиг тийм ч том бус хотод алхаад явах тийм ч хэцүү биш. Би алхахдаа гадуур зам даган явах дуртай. Учир нь тэнд л хүмүүстэй таарч, тэдний амьдралыг илүү ойроос хардаг. Мөн хотын төвд маш олон кофе мухлаг болон зоогийн газрууд байдаг. Хэдий би Мюнхенд амьдардаг ч тэнд эндхийх шиг тухтай орчинд суугаад кофе уучих газар тийм ч олон биш. Гэхдээ энд юмны үнэ арай өндөр юм шиг. Дэлгүүрийн лангуун дээр байгаа зарим барааны үнэ Германыхтай ижилхэн байх нь бий. Гэтэл энд амьдардаг хүмүүсийн цалин маш бага шүү дээ.

Гудамжаар алхаж явахдаа байнга зураг дарж явдаг уу?

Заримдаа. Алхаж байхдаа зураг авахаас илүү нэг газар зогсож байгаад эргэн тойронд болж буй үйл явдлуудаа авах дуртай.

Харин гэрэл зурагчны хувьд хаана очих дуртай вэ?

Би Нарантуул захаар явах дуртай. Тэнд очоод хэдэн цаг өнгөрүүлснээ ч мартчихдаг. Заримдаа бүр 4, 5 цаг ч болсон байдаг шүү. Хүмүүст хөөгдөлгүй хэр удаж болно, тэр хугацаанд тэнд байж, зураг авдаг. Тэнд маш олон хүмүүс байдаг тул хором бүрт олон түүх өрнөж байдаг. Хэдий зураг авах маш сайхан завшаанууд байдаг ч хүмүүс дургүйцдэг тул тэр бүр боломж олддоггүй. Магадгүй тэр нь ч дээр байж магадгүй. Би нинжа нарын тухай кино хийхэд тэдний амьдралыг бусдад таниулснаар сайн үйл хийж байгаа байх л даа. Гэхдээ Нарантуул захын худалдаачдыг авснаар тийм байж чадах эсэхийг мэдэхгүй. Орлого багатай хүмүүс Нарантуулд ирдэг гэдэг талаас нь зурган нийтлэл хийж болох ч, тухайн хүмүүсийг хүндэтгэх хүндэтгэлээс болоод хийдэггүй. Тэдгээр хүмүүс зургаа даруулах тун дургүй. Зарим нь их уурлана. Нэг удаа хүнсний зах дотор зураг авах гэж байхад над руу мах хүртэл шидэж байсан шүү.

Та гэр хорооллоор явсан уу?

Би гэр хорооллоор явах дуртай ч тийм ч их зураг аваагүй. Ганц хоёр удаа таньдаг айлындаа зочлох гэж очиж байсан тул зураг авах таатай боломж гараагүй. Хүмүүстэй танилцаад, тэдний гэрт нь зочилж, амьдралыг нь өгүүлэх зураг авахыг хүсэж байна. Тийм учраас гэр хорооллоор тийм ч их яваагүй. Магадгүй бүх гэр хороолол барилга болох үеийн түүх сонирхолтой байж болох юм.

Гэр хороолол өөрийн гэсэн өвөрмөц дүр төрхтэй. Тэнд маш олон асуудал байгаа ч хэзээд өвөрмөц байж чаддаг. Гэхдээ би Монголын шинэ баячууд болон амжилтанд хүрч буй залуучуудыг их сонирхож байгаа. Тэдний тухай кино хийвэл сонирхолтой байх гэж бодож байна.

Та одоо ч камертайгаа явж байна. Үргэлж л бэлэн байх юм.

Би ихэвчлэн Leica M камерыг биедээ авч явдаг. Өндөр үнэтэй сайн камер. Харин кино зураг авахдаа ихэвчлэн Canon ашигладаг. Гэхдээ одоо надад Nikon болон Leica хоёр л бий.

Монголоор цөөнгүй үг мэддэг гэж сонссон. Яагаад Монгол хэл сурахаар шийдэв?

Хэдэн хараалын үгнээс хэтрэхгүй дээ. (Инээв) Би суръя гэж шийдээгүй ээ. Би монгол хэлийг тийм ч сайн сураагүй. Хэл сурах авьяасгүй хүн гэж хэлж болно. Ер нь ярихдаа тааруухан хүн л дээ. Магадгүй, тийм болохоор гэрэл зураг сонирхох болсон байх. Бага сургуульд байхаасаа л математик зэрэг хичээлдээ сайн байсан боловч хэлний ангидаа тун тааруухан сурдаг байв. Одоо ч хүртэл би төсөл болон санаа оноогоо бичихдээ дүрэм болон үг үсгийн алдаа их гаргадаг. Өөрийн эх хэлдээ тааруухан надад гадаад хэл сурахад бүр ч хэцүү.

Тиймээс би монгол хэлийг сурахаар шийдээд сураагүй ээ. Сурах шаардлагатай байсан болохоор ганц хоёр үг сурсан. Хөдөө хэн ч англи хэл мэдэхгүй учир хүмүүстэй харилцахын тулд би өөрөө монгол үг сурах шаардлагатай болсон юм. Хачирхалтай нь хөдөө явж байхдаа монгол хэлийг сайн ойлгодог хэрнээ хотод ирээд хүмүүсийн яриаг ойлгоход хэцүү байдаг. Гэхдээ ойр зуурын “явъя, бос, суу” зэрэг үгнүүдээ мэднэ. Би гэр дотор сууж байхдаа хүмүүсийн яриаг сайн ойлгодог. Дохио зангаа, хаашаа зааж байгааг нь хараад юу хэлэх гэж буйг нь төвөггүй ойлгодог. Гэхдээ би монгол хэлийг үргэлжүүлэн сурах бодолтой байгаа. Миний Монголд дор хаяж нэг жил амьдрах гээд байгаагийн шалтгаан энэ юм. Шууд нүүгээд ирнэ гэдэг мэдээж хэцүү л дээ. Би эхнэр хүү хоёроо бодох хэрэгтэй. Гэхдээ юмыг яаж мэдэхэв. Би Азид олон төсөл авч чадвал Монголд заавал амьдрах болно.

Тэгвэл Монголын хаана амьдрах байсан бэ?

Сайн мэдэхгүй л байна. Хэрвээ гэр бүлтэйгээ амьдрах бол хотоос зайдуу амьдрахыг хичээх байх. Учир нь утаа эрүүл мэндэд, тэр тусмаа хүүхдийн эрүүл мэндэд маш хортой. Хэрвээ ганцаараа бол хотын төвдөө байхыг хүснэ. Би алхах дуртай тул бүх юманд ойрхон байхыг хүсэх байх даа. Хааяа би боддог юм. Хэрвээ би ганц бие байсан бол аль хэдийн Монголд нэг жижиг өрөө түрээслээд амьдарч байх байсан. Гэхдээ одоохондоо бол боломжгүй л болов уу. Би Германд Паоло Пэллигриний төсөл дээр ажлаад эхэлсэн байгаа. Тэрээр Ромд амьдардаг ч хаа сайгүй аялж байдаг тул би түүнийг даган явахад бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй. Паоло долоо хоногийн дараах үйл ажиллагаагаа мэддэггүй тул төлөвлөлт хийхэд хэцүү байдаг. Түүнтэй ойр байж болох газар бол Мюнхен учир би тэндээ л байна байх. Түүний тухай өгүүлэх баримтат киноны төсөл маань 3 жилийн хугацаанд үргэлжлэх тул надад өөр орон руу нүүх боломж тун бага байна.

Монголд ирснээр таны амьдралд өөрчлөгдсөн зүйл бий юу?

Монголд удах тусам нас ч ахисан. Гэр бүл зохиосон. Энэ бүгдээс үүдэн би ертөнцийг өөрөөр харах болсон. Залуу байхад ямар нэгэн учир битүүлэг зүйлийг тайлбарлуулаад ойлгочих мэт санагддаг байлаа. Харин одоо бол бүх зүйл маш нарийн бөгөөд гүн болохыг ойлгосон. Зарим зүйлийг хэзээ ч ойлгохгүй, учир нь тайлагдахгүй мэт санагддаг. Би монгол амьдрал ахуйг ойлгож, бусад орны хүмүүстэй ч ажиллаж сурах тусам хүмүүсийн амьдрал олон янз байдгийг ойлгож байна. Би илүү нээлттэй сэтгэж, бүх зүйлд ухаантайгаар ханддаг болсон. Мөн би маш тэвчээргүй хүн байсан. Харин миний ажил болон сонирхол намайг үүнийгээ ухааран, залруулахад тусалж байгаа. Би тэвчээргүйгээсээ болж бусдыг шаардах, эсвэл өөрийгөө хүчлэх шаардлагагүйг ойлгож авсан. Монголд ялангуяа маш тэвчээртэй байх хэрэгтэй. Ямар нэгэн цагийн хуваарийг орхиж, байгалийн аясаар явах нь чухал болохыг ухаарсан.

Грийнландад анх удаа очоод тэндхийн ард түмэн монголчуудтай төстэй болохыг анзаарсан. Зарим нь яг л монголчуудтай адил найрсаг, зочломтгой байсан. Германд хүмүүс чамайг танихгүй л бол маш хүйтэн хөндий харьцдаг. Харин Монголд таньдаг, таньдаггүй байсан ч маш найрсаг байдаг нь надад таалагддаг.

Та эндээс гараад хаачих вэ?

Би найзындаа түр амьдарч байгаа. Би ирэх болгондоо айлд түр суудаг. Надад зочид буудал орж тансаглах хэмжээний мөнгө байхгүй ээ. Хааяадаа такси барьдаг боловч ихэвчлэн алхаж явдаг. Би дээрэм зэргээс нээх санаа зовоод байдаггүй. Согтуу хүн эсвэл бүлэг залуучуудтай таарвал холуур зөрөөд өнгөрөхөө мэддэг болсон.