Цөөнхийн цөөнх: УРИАНХАЙ ХӨВҮҮН
June 19, 2017
1.
Гурав хоног үргэлжилсэн хүчтэй шуурганы дараа Алтайн уулсын буйд мухар дахь ганцаардмал жижигхэн сууринд мөнөөх л эл хуль, яг л эргэж дуусаад эхнээсээ дахин давтагддаг хуурцаг шиг уйт давтамжтай эгэл жирийн өдрүүд нь айлчлан ирэв. Өөрчлөгдсөн ганц зүйл гэвэл хаврын сүүлчийн сарын хайруу хүйтэн салхи сууринг “соёлт” ертөнцтэй холбогч гол шижим холбоо гэгддэг өндөр хүчдэлийн шугамыг гэмтээснээс ийш зорин ирдэг гэрэл цахилгаан үгүй болжээ. Тиймээс наран бөхмөгц сууринг харанхуй нөмөрдөг юм.
Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын төв бол Монгол орны хамгийн алслагдмал нутгийн хамгийн бөглүү суурин. Гэвч ийм байлаа гээд эндхийнхэн ер гонсойж гутарна гэж үгүй. Үдшийн бүрий улам өтгөрч, бяцхан суурингийн давчуухан гудамж зайнууд эзгүйрч хоосроход нүсэр сүр бараатай том том шавар байшингуудад лааны бүдэгхэн гэрэл нэг нэгээр асна. Дөрөв хоног тог цахилгаангүй байлаа гээд урвайж гомдоллож байгаа хүн энд алга. Намар, өвөл, хаврын турш хаалттай байдаг, урьд нэрий нь хэлэхээс ч цээрлэдэг асан Улаан давааг зоригт эрчүүд зорин морджээ. Тэд хүрч очсон тухай, тэгээд ч зогсохгүй, эвдрэл гэмтлийг нь илрүүлж олсон тухай бүгд ам булаалдан ярьцгаана. Тэгмэгцээ маргааш нь “Өнөөдөр цахилгаан ирэхгүй гэнэ ээ...” хэмээн санаашрах авч ууланд яваа эрчүүдийг ч, урд өдрүүдийн салхийг ч, удирдлага захиргаагаа ч ер зэмлэж буруутгахгүй. Ай, холын бяцхан суурин минь, яаж би чам шиг хорвоогийн хүсэл шуналаас ангид байж сурах вэ!
Ийм л ажин түжин, эгэл даруухан өдрүүдийн нэгэнд, яг нарийвчилбал тавдугаар сарын эхний Бямба гарагийн тогтуухан, нам гүм орой наран шингэхээс урьтаж өвөлжөөндөө хүрчих санаатай нэгэн урианхай хүү сургуулийнхаа дотуур байрнаас мотоцикльтой хөдөллөө. Хүүгийн нэр Сүхбат, долдугаар ангийн сурагч. Нас 14 ч хүрээгүй хэрнээ сумын төвийнхөө саарал гудамжуудаар яг л том болсон идэр чийрэг эр шиг салхи татуулан давхиж чадна. Эл бяцхан суурин түүний очиж үзсэн хамгийн том “хот” гэдгийг энэ ташрамд дуулгахад нэн таатай байна. Харин яг одоо гол баатар маань гол уруудан давхиж явна. Өвөлжөө хүртэл 40-өөд км, эрчтэйхэн давхивал хоёр цагийн зайтай. Долоо хоногийн сүүлч болгонд яг энэ замаар яг ингэж гэртээ харьдаг боловч энэ удаагийн ийн яаран буй шалтгаан нь эгэл жирийн өдрүүдийнхээс нь илүү онцгой.
Тэрээр Булган голын хөвөөнд мэндэлжээ. Айлын бага, ах дүү долуулаа. Ижий аав хоёр нь Улаанхус багийнх, мөн 200-аад тоо толгой малтай. Хүү өөрийнхөө тухай “Би ч Булганы хонхороос гарч үзээгүй хүн дээ” гэж шоолонгуй өгүүлсэн. Нээрээ тэрээр улсын нийслэл Улаанбаатар бүү хэл, Өлгий ч орж үзээгүй нэгэн. Гэвч хүү өсөж торнисон Булган голдоо үнэнхүү хайртай. “Зуны амралтаар намайг хот руу яв гэдэг л юм. Би явахгүй гэж зөрүүдэлдэг” хэмээн бахдангуй өгүүлнэ. Өвөлжөөнөөс сумын төв хүртэлх 40-өөд км газрын булан тохой бүрийг тэр андахгүй. Энэ замаар сургууль руугаа явах болгондоо тоглож өссөн эрэг тохой, алсыг харуулдан зогсдог байц хад, үсэг заалгасан Шүвтэрийн бага сургуулийнхаа яг дэргэдүүр явж өнгөрдөг. Өнөөг хүртэлх 14 жилийн үйл амьдралаа нэг л голын хөвөөг өгсөж уруудан өнгөрөөхдөө энэ зам, энэ голоосоо уйдаж залхсан нь үгүй. Угаас энэ гол түүний таньж мэдсэн ахуй ертөнцийнх нь лугших судас билээ.
Халил өндөр хадат уулсын зааг завсраар хашигдан урсах Булган гол бул чулуудын хэлбэр галбирыг толиондоо зурсаар Алтайг туулж, Хятад-Монголын хилийг даван харь зүгт оддог. Энэ голын эхэнд Баян-Өлгийн Булган, “адагт” нь Ховдын Булган сум бий. Эднийг энэ гол, эрэг хөвөөг нь эмжин урсах шороон зам холбодог. Алтайн уулсыг олон давхар хана хэрэмтэй оньсот цайз гэж үзвэл эндээс гарах оньс түлхүүр нь ерөөсөө л гол. Хавцлын дундуур шуугин урсах боргиот гол Алтайн хүн зонд зам зааж өгдөг. Гол уруудан явбал зах хязгаарт нь хүрч, гол өгсөн бэдэрвэл нууцат гүнд нь нэвтэрнэ. Тиймээс ер бусын нууцлаг, ид шидийн мэт энэ нутагт ихэнх зам харгуй гол даган бэдэрдэг. Аяа, хавцал, зам, гол: Алтайд үүн шиг өнө эртний нөхөрлөл ховор биз ээ.
Ийнхүү Булган гол урсан урссаар хилийн зааг зурвасыг дөнгөж давмагцаа Такашикен хэмээх жижигхэн боомт хотын дэргэдүүр өнгөрдөг. Өмнө зүгийн харийн энэ хотоос ойр зуурын эд бараа, байшингийн дээврийн төмөр, мотоцикльны сэлбэг, шуудайтай гахиур авахаар явсан ээжийгээ яг энэ агшинд гол өгсөн ирж буй гэдгийг хүү мэдэж байлаа. Түүний яаран буй шалтгаан ердөө энэ.
Ийм л ажин түжин, эгэл даруухан өдрүүдийн нэгэнд, яг нарийвчилбал тавдугаар сарын эхний Бямба гарагийн тогтуухан, нам гүм орой наран шингэхээс урьтаж өвөлжөөндөө хүрчих санаатай нэгэн урианхай хүү сургуулийнхаа дотуур байрнаас мотоцикльтой хөдөллөө. Хүүгийн нэр Сүхбат, долдугаар ангийн сурагч. Нас 14 ч хүрээгүй хэрнээ сумын төвийнхөө саарал гудамжуудаар яг л том болсон идэр чийрэг эр шиг салхи татуулан давхиж чадна. Эл бяцхан суурин түүний очиж үзсэн хамгийн том “хот” гэдгийг энэ ташрамд дуулгахад нэн таатай байна. Харин яг одоо гол баатар маань гол уруудан давхиж явна. Өвөлжөө хүртэл 40-өөд км, эрчтэйхэн давхивал хоёр цагийн зайтай. Долоо хоногийн сүүлч болгонд яг энэ замаар яг ингэж гэртээ харьдаг боловч энэ удаагийн ийн яаран буй шалтгаан нь эгэл жирийн өдрүүдийнхээс нь илүү онцгой.
Тэрээр Булган голын хөвөөнд мэндэлжээ. Айлын бага, ах дүү долуулаа. Ижий аав хоёр нь Улаанхус багийнх, мөн 200-аад тоо толгой малтай. Хүү өөрийнхөө тухай “Би ч Булганы хонхороос гарч үзээгүй хүн дээ” гэж шоолонгуй өгүүлсэн. Нээрээ тэрээр улсын нийслэл Улаанбаатар бүү хэл, Өлгий ч орж үзээгүй нэгэн. Гэвч хүү өсөж торнисон Булган голдоо үнэнхүү хайртай. “Зуны амралтаар намайг хот руу яв гэдэг л юм. Би явахгүй гэж зөрүүдэлдэг” хэмээн бахдангуй өгүүлнэ. Өвөлжөөнөөс сумын төв хүртэлх 40-өөд км газрын булан тохой бүрийг тэр андахгүй. Энэ замаар сургууль руугаа явах болгондоо тоглож өссөн эрэг тохой, алсыг харуулдан зогсдог байц хад, үсэг заалгасан Шүвтэрийн бага сургуулийнхаа яг дэргэдүүр явж өнгөрдөг. Өнөөг хүртэлх 14 жилийн үйл амьдралаа нэг л голын хөвөөг өгсөж уруудан өнгөрөөхдөө энэ зам, энэ голоосоо уйдаж залхсан нь үгүй. Угаас энэ гол түүний таньж мэдсэн ахуй ертөнцийнх нь лугших судас билээ.
Халил өндөр хадат уулсын зааг завсраар хашигдан урсах Булган гол бул чулуудын хэлбэр галбирыг толиондоо зурсаар Алтайг туулж, Хятад-Монголын хилийг даван харь зүгт оддог. Энэ голын эхэнд Баян-Өлгийн Булган, “адагт” нь Ховдын Булган сум бий. Эднийг энэ гол, эрэг хөвөөг нь эмжин урсах шороон зам холбодог. Алтайн уулсыг олон давхар хана хэрэмтэй оньсот цайз гэж үзвэл эндээс гарах оньс түлхүүр нь ерөөсөө л гол. Хавцлын дундуур шуугин урсах боргиот гол Алтайн хүн зонд зам зааж өгдөг. Гол уруудан явбал зах хязгаарт нь хүрч, гол өгсөн бэдэрвэл нууцат гүнд нь нэвтэрнэ. Тиймээс ер бусын нууцлаг, ид шидийн мэт энэ нутагт ихэнх зам харгуй гол даган бэдэрдэг. Аяа, хавцал, зам, гол: Алтайд үүн шиг өнө эртний нөхөрлөл ховор биз ээ.
Ийнхүү Булган гол урсан урссаар хилийн зааг зурвасыг дөнгөж давмагцаа Такашикен хэмээх жижигхэн боомт хотын дэргэдүүр өнгөрдөг. Өмнө зүгийн харийн энэ хотоос ойр зуурын эд бараа, байшингийн дээврийн төмөр, мотоцикльны сэлбэг, шуудайтай гахиур авахаар явсан ээжийгээ яг энэ агшинд гол өгсөн ирж буй гэдгийг хүү мэдэж байлаа. Түүний яаран буй шалтгаан ердөө энэ.
 |
Хавцлын дундуур зурайх
бүдэгхэн шороон зам
дагшин байгалийн нэг эд эс мэт эзгүй зэлүүд. |
2.
Өмнөөс умарш чиглэсэн хаврын хамгийн сүүлчийн зэвэргэн хүйтэн салхи Алтайн нуруунд гурав хоносны эцэст тэнгэр цэлмэж, дулаахан өдрүүд үргэлжлэв. Цавчим уулс цасан дуулгатай, Булган гол мөсөн эмжээртэй, Алтайд ийм л өвөл ч юм шиг, намар ч юм шиг, олон ааш авиртай өвөрмөц хавар болдог. Ийнхүү шуурганы дараах налгар тогтуухан өдрүүдийн эхэнд сумын төвөөс 40-өөд км-ийн зайтай орших Улаанхус багийн хэдэн урианхай эмэгтэй өвөлжин байрнаасаа хөдлөөгүй орос 66-аар өмнийн боомт хот Такашикенийг зорилоо. Эдний дунд хүүгийн ээж буй.
Ачааны тэрэгний өндөр тэвшин дээр яг л хорьтой залуус шиг авирч гараад тухтайхан суучихсан тэд бүтэн өдөржин хавцлын чулуурхаг замаар сэгсчүүлэн явсаар Ховдын Булган хүрч, тэндээсээ Такашикен ороод хоёр өдрийн турш зээл хоршоогоор хөлөө цуцтал хэсүүчлэхдээ хөгшид хүүхдүүдийн захисан захиагүй баахан эд барааг дэс дараалан худалдаж авчхаад Бямба гарагийн үдэд гэр рүүгээ харихаар Булган голоо өгсөн хөдөллөө. Мэдээж өнөөх орос тэрэгтэйгээ. Ялгаа нь гэвэл тэвш нь ачаагаар дүүрсэн байлаа. Гэтэл Ховдын Булганаас хөдлөөд хоёр цаг ч болоогүй байтал хойд хоёр дугуй нь урагдан цоорох гэж буйг жолооч эр олж мэдэв. Хавцлын зам ийм л хахир хатуу. Хаврын цас хайлж барагдахаар л нээгддэг энэ зам моторт тэрэгнүүдийн хүч тэнхээг шавхтал нь сорьдог. Уул шигээ гандмал бор өнгөтэй 69, 66-нууд олон жилийн урьдаар залуу, хүчтэй, хурдан, эрэмгий байх үедээ энэ л бэрх хэцүү замуудыг өөрийн үйл амьдралаар бүтээж бий болгосон боловч өвгөн тэрэгнүүд маань өдгөө ч халаагаа өгөх болоогүй л байна. Тэд дургүйдээ тэтгэвэртээ гарахгүй байгаа юм биш ээ, ийм бэрх замын эвийг олохдоо тэд л гаргууд.
Намхан нуруутай жолооч эр нар салхинд гандаж борлосон дух магнайгаа яг л Алтайн хүрэн хадат уулс шигээ үрчийлгэн бодолд дарагдаж, урагш нэг, арагш нэг удаанаар ширтсэнээ уртаас урт ганцхан амьсгаа аваад л тайвширчихав. Тэр үжирч муудсан дугуйгаа ч, өвгөрч хөгширсөн тэргээ ч, өнөөдрийн хүнд ачааг ч буруутгаж зэмлэсэнгүй. Бүтэн цаг хүлээхэд тэвш дүүрэн ноолууртай ганц портер л явж өнгөрсөн, ийм зэлүүд, бөглүү хавцлын гүнд үглэж яншсан, бурууг хаймтгай зан тусгүйд тооцогддог. “Найдвар хамгийн сүүлд бөхдөг” гэдэг шиг тэрхүү хүршгүй алсад орших итгэл найдварын өчүүхэн шидэт оч Алтайн хүн зоны ууч, хүлцэнгүй зан чанарынх нь бөхөшгүй эх ундарга болдог ч юм шиг. Тийм учраас л Алтайг домгийн хүч увдисаар долгисон байдаг үлгэрийн орон гэдэг биз.
Жолооч эрийг ойролцоох айлын, мотоцикльтой залуугийн ард сундлан суугаад Булган гол өгсөн хэл чимээгүй одоход айл саахалтын дөрвөн эмэгтэй, аавтайгаа яваа сурагч хүүгээс бүрдэх түүний зорчигчид ер тэвдэж айсан шинжгүй ард хоцров. Нээрээ бараг мартах шахлаа, түүний хамгийн хачин, ёстой л нөгөө тоон дундах үсэг шиг зорчигч бол үүнийг өгүүлэгч би. Энэ зам, энэ хавцал, энэ нутгийн бүх юмс надад харь хөндий. Тэвшин дээр нь сууж ирсэн орос тэргийг хүртэл өмнө нь би барагтаа л харж байсангүй. Тийм болоод ч тэр үү, оюун санааны минь сониуч орон зайд олон гайхширал зэрэгцэн төрж байлаа. Хоёр цагийн зайтай газар Ховдын Булган гэх засмал замтай холбогдсон хилийн боомт хот байсаар байтал бараг музейд л баймаар ховордож хуучирсан ачааны тэрэгний нэг ч биш, бүр хоёрын хоёр дугуйг эрж олохоор юуны учир хорвоогийн хамгийн аглаг буйд газруудын нэгнийг зорино вэ? Тэр хэдийд хүрч очиж, хэзээ ирэх вэ? Уулын бул чулуу шиг өргөн, бахим, хүнд дугуйг хорвоогийн хамгийн бэрх хэцүү замуудын нэгнээр яаж авчрах вэ? Оньсого мэт бөөн асуултууд толгойд эргэлдэнэ. Харин үлдэж хоцорсон хэд маань өнөөх “шидэт оч”-индоо л итгэж найдаад байх шиг.
Жолооч ч тэр, зорчигчид ч тэр, ер нь надаас бусад нь цөм Алтайн урианхайчууд, нэг үгээр энэ нутгийнх. “Одоо юу хийх вэ?” гэх харцаар минь илэрхийлэгдэх үггүй асуултад минь тэд үйл хөдлөлөөрөө “Унтаж л хүлээнэ дээ” гэх шиг болов. Гэхдээ ачаатай тэвшин дээр олуул хэвтэхэд хүрэлцээгүй учраас урт шөнийн аягийг “даахгүй” дөрвөн зорчигчоо ойролцоох айлд хонуулахаар явууллаа. Мэдээж “аврах завь”-инд суух нэг эрх надад оногдсон. Замын турш тэд намайг бөөцийлж, тэдэнд би нялхарсаар явсан юм. Энэ зуур бүрий улам өтгөрч эхэллээ. Хавцлыг харанхуй нөмөрнө гэдэг гэнэтхэн гэрэл цахилгаан тасрах шиг эвгүй юм билээ. Яг ийм үед цаг хугацаа хүртэл царцаж хөшчих шиг болсон.
Намхан нуруутай жолооч эр нар салхинд гандаж борлосон дух магнайгаа яг л Алтайн хүрэн хадат уулс шигээ үрчийлгэн бодолд дарагдаж, урагш нэг, арагш нэг удаанаар ширтсэнээ уртаас урт ганцхан амьсгаа аваад л тайвширчихав. Тэр үжирч муудсан дугуйгаа ч, өвгөрч хөгширсөн тэргээ ч, өнөөдрийн хүнд ачааг ч буруутгаж зэмлэсэнгүй. Бүтэн цаг хүлээхэд тэвш дүүрэн ноолууртай ганц портер л явж өнгөрсөн, ийм зэлүүд, бөглүү хавцлын гүнд үглэж яншсан, бурууг хаймтгай зан тусгүйд тооцогддог. “Найдвар хамгийн сүүлд бөхдөг” гэдэг шиг тэрхүү хүршгүй алсад орших итгэл найдварын өчүүхэн шидэт оч Алтайн хүн зоны ууч, хүлцэнгүй зан чанарынх нь бөхөшгүй эх ундарга болдог ч юм шиг. Тийм учраас л Алтайг домгийн хүч увдисаар долгисон байдаг үлгэрийн орон гэдэг биз.
Жолооч эрийг ойролцоох айлын, мотоцикльтой залуугийн ард сундлан суугаад Булган гол өгсөн хэл чимээгүй одоход айл саахалтын дөрвөн эмэгтэй, аавтайгаа яваа сурагч хүүгээс бүрдэх түүний зорчигчид ер тэвдэж айсан шинжгүй ард хоцров. Нээрээ бараг мартах шахлаа, түүний хамгийн хачин, ёстой л нөгөө тоон дундах үсэг шиг зорчигч бол үүнийг өгүүлэгч би. Энэ зам, энэ хавцал, энэ нутгийн бүх юмс надад харь хөндий. Тэвшин дээр нь сууж ирсэн орос тэргийг хүртэл өмнө нь би барагтаа л харж байсангүй. Тийм болоод ч тэр үү, оюун санааны минь сониуч орон зайд олон гайхширал зэрэгцэн төрж байлаа. Хоёр цагийн зайтай газар Ховдын Булган гэх засмал замтай холбогдсон хилийн боомт хот байсаар байтал бараг музейд л баймаар ховордож хуучирсан ачааны тэрэгний нэг ч биш, бүр хоёрын хоёр дугуйг эрж олохоор юуны учир хорвоогийн хамгийн аглаг буйд газруудын нэгнийг зорино вэ? Тэр хэдийд хүрч очиж, хэзээ ирэх вэ? Уулын бул чулуу шиг өргөн, бахим, хүнд дугуйг хорвоогийн хамгийн бэрх хэцүү замуудын нэгнээр яаж авчрах вэ? Оньсого мэт бөөн асуултууд толгойд эргэлдэнэ. Харин үлдэж хоцорсон хэд маань өнөөх “шидэт оч”-индоо л итгэж найдаад байх шиг.
Жолооч ч тэр, зорчигчид ч тэр, ер нь надаас бусад нь цөм Алтайн урианхайчууд, нэг үгээр энэ нутгийнх. “Одоо юу хийх вэ?” гэх харцаар минь илэрхийлэгдэх үггүй асуултад минь тэд үйл хөдлөлөөрөө “Унтаж л хүлээнэ дээ” гэх шиг болов. Гэхдээ ачаатай тэвшин дээр олуул хэвтэхэд хүрэлцээгүй учраас урт шөнийн аягийг “даахгүй” дөрвөн зорчигчоо ойролцоох айлд хонуулахаар явууллаа. Мэдээж “аврах завь”-инд суух нэг эрх надад оногдсон. Замын турш тэд намайг бөөцийлж, тэдэнд би нялхарсаар явсан юм. Энэ зуур бүрий улам өтгөрч эхэллээ. Хавцлыг харанхуй нөмөрнө гэдэг гэнэтхэн гэрэл цахилгаан тасрах шиг эвгүй юм билээ. Яг ийм үед цаг хугацаа хүртэл царцаж хөшчих шиг болсон.
 |
| Сэтгүүлчийн явсан жим. |
3.
Сургуулийн дотуур байрнаас мотоцикльтой гарсан урианхай хүү оройн бүрийтэй зэрэгцэн өвөлжөөндөө ирлээ. Ижий нь ирээгүй л байв. Нэлээд хэдэн цаг өнгөрсний эцэст мотоцикль унасан хоёр хүн Булган гол өгссөөр ирэв. Нэг нь ээжийнх нь сууж явсан 66-ийн жолооч мөн аж. Энэ нутагт салхи биш, гол мөрөн “шууданч”-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Сураг ажиг, шуугиан цуурхал бүхэн голын голдрил даган хавцлын бүх айлаар хэсүүчилдэг гэвэл хэлсдэхгүй. Мотоцикльтой эрчүүд эхний айлдаа хүрч очмогц “Тэдэнд юу тохиолдсон тухай” мэдээ дараа дараагийн айлд тархсанаар энэ нь ачааны тэргээ хавцлын дунд үлдээчихсэн нэгэн эрийн асуудал биш, харин нийт урианхай айлуудын хамтран шийдвэл зохилтой дундын асуудал болон хувирдаг. Дугуй зөөвөрлөх УАЗ 469 даруй олдож, хоол унд ч хормын дотор бэлэн боллоо. Эцэст нь өнөөх дугуйгаа хаанаас эрж олох вэ гэж уншигч та гайхаж магадгүй.
Хорвоогийн хамгийн аглаг буйд газруудын нэгнээс хоёрын хоёр дугуйг эрж олоход тийм ч хэцүү байсангүй. Айлын гадаа буй өөр нэгэн 66-ийн хойд хоёр дугуйг мулталж аваад 69-ийн арын суудлын оронд тавьчихав. Дугуй бэлэн, туулах машин нь ч бэлэн. Тэгмэгц энэ агшинд ээжийгээ хүлээж уйдсан гол баатар маань сайх машинд ороод суучихлаа. Гэртээ хүлээснээс ингээд ч болтугай түрүүлж очсон нь дээр гэж үзжээ. Гэхдээ хүүд ийн яарах болсон бас нэг шалтгаан бий. Сумын төвийн дунд сургуульд нэг ангид сурдаг, хамгийн сайн найз нь ээжтэй нь хамт яваа.
4.
Үүлгүй тэнгэрийн оройд түмэн од яралзана. Зам сахисан орь ганц гэр, тэнгэр өөд цоройх цавчим уулс, шөнийн нам гүмийг уянга чимээгээрээ анирдах гол Алтайн сүр хүч хийгээд орь ганцаардлыг тунхаглана. Алтайн нурууны энэхүү хязгаар нутгийг зорин ирсэн хэн бүхэн аглаг уулсын сүр барааг өлмийгөөс нь хараад даруй айн ширвээтэх авч өвлийн эхний цаснаар л хаагдчихдаг, бусад үед ч хөл хөлхөөнгүй байдаг зэлүүд буйд замын хажууханд өнчин ганц гэр байгааг хараад, бас түүн доторх гэрийн эзэд хэл чимээгүй гэнэтхэн хүрээд ирсэн үдшийн зочдоо “удаанаар уяж саатуулахын тулд” унд цайгаар харамгүй дайлахыг хараад нэг л тийм ганцаардангуй, гунигтай мэдрэмжид автана. Ай, Алтайн нуруунд ганцаардал ийн мэдрэгддэг ажээ. Ийм л нэгэн “орь ганц гэр”-т бидний дөрвөн зорчигч хоноглосон юм. Үлдсэн хэд маань унтаа болов уу, үгүй болов уу, өнөөх жолооч эр хүрч очоо болов уу, үгүй болов уу, өнөө шөнийг энэ айлд өнгөрөөх болов уу, үгүй болов уу гэж бодсоор айлын хойморт эгнүүлэн дэвссэн эсгий гудасны нэгэн дээр дулаан хөвсгөр хөнжил нөмрөөд нам унтчихжээ. Бидний дунд хүүгийн ээж буй гэдгийг энэ ташрамд дуулгая.
Тэгтэл шөнийн гурван цагийн алдад нүсэр дуу чимээгээрээ хавцлыг доргион наашлах ачааны тэрэг бидний хоноглосон айлын гадаа ирээд дуут дохиогоо хангинуулмагц бидний дөрвөн хүн огло харайн боссон юм. 66-ийн дөрвөн дугуй бүрэн бүтэн болжээ. Гэрийн эзний нэрийг ч мэдэхгүй, бүр дахин уулзах эсэхээ ч мэдэхгүй байж мөнөөх айлынхаа амар амгаланг хэн бүхэн нойрсон байдаг гүн шөнийн цагаар дахин нэг удаа үймүүлж бусниулаад гэрээс гарахдаа бүгдийг хувьсган өөрчлөгч цаг хугацааны уртад огтхон ч өөрчлөгдөөгүй үлдсэн зүйл бол нүүдэлчдийн амь халуун чанар гэдэгт би лав бүрэн итгэсэн. Ай, нууцат Алтай минь ээ, эрж хайгаад буй зүйл минь энэ юм биш биз!
5.
Үүр дөнгөж тэмдгэрэх төдийд хоёр орос тэрэг хавцлын мушгиа замаар аахилан урагшилж байлаа. Эхнийх нь дугуй ачиж ирсэн 69, удаах нь дугуйгаа сольсон 66. Нээрээ л найдвар хамгийн сүүлд бөхдөг аж. Урьд шөнийн аврах ажиллагааны санаанд оромгүй үр дүнг ийн мэдрэх зуураа Алтайн нуруунд үүр цайхыг ачааны тэрэгний тэвшин дээрээс үзнэ гэдэг ер бусын зол завшаан билээ.
Хүүгийн ээж эхний машинд сууж яваа бол хүү удаах машины ачаатай тэвшин дээр сайн найзтайгаа хамт явав. Мэдээж би тэдний хажууд явсан. Ингэж л би анх түүнтэй нүүр учирсан билээ. Бид хөвсгөр дулаан хөнжилд хөлөө жийн хэвтчихээд уулсын хяр оройд туссан өглөөний бүдэгхэн өнгө туяанд ишгээ дагуулсан янгир “Тэнд хэн байна” гэсэн шиг тэртээ дээрээс өнгийн байхыг харсан. Хөвгүүдийн урианхай аялга нүдээр харж буй бүхэнтэй минь нийцэн зохицоод ч байх шиг санагдав. Үгийн айзам хэмнэлийг уртасгаж хөг нэмдгээрээ урианхай аялга гойд онцгой.
Гол бараадан ургасан улиас моддын үзүүрийг шүргэн алдан довтолгосоор өглөөний найман цаг өнгөрч байхад өвөлжөөн дээр ирлээ. Ингэж л нэг Алтайн урианхайчуудын нутагт хөл тавьдаг юм байж. 66-ийн эхний ачаа энд буух ёстой юм. Хүү ээжийнхээ авчирсан эд барааг тэвшнээс буулгах хооронд би 69-өөр гол өгсөн хөдөллөө. Түр баяртай, гол баатар минь.
 |
Голын хөвөө, хавцлын чөлөөн
дэх энэхүү буйдхан өвөлжөөнд хүрч очно гэдэг төмөр хүлгийн хүч чадлыг сорьсон ажил.
|
6.
Цахилгаан тасраад 5 хоносны орой буюу Ням гарагт замд гарснаас хойш барагцаалбал 30 цагийн дараа сумын төвд хүрч очлоо. Энэ хооронд дан ганц Булган гол дагуух шороон замаар өгсөн явсныг, бас уулзаж учирсан хүмүүс маань цөм энэ голын хөвөөгөөр нутагтай гэдгийг үүнийг уншин буй та анзаарсан буй за. Үүр цүүрээр урианхайн нутагт хөл тавьсан би сумын төв хүртэлх үлдсэн жаахан зам буюу өвөлжөөнөөс суурин хүртэлх дөчөөд км газрыг 69, мотоцикль, жийп гэсэн гурван өөр унаагаар туулан явахдаа “Энэ хэдэн урианхай нар яван явтал минь намайг эрхлүүлж бөөцийлөх нь дөө” гэж бодсон нь яг ёсоор болсон юм. 69-өөр эхний айлдаа очоод унд цайгаар дайлуулж дуусаагүй байтал “Шүвтэрийн бага сургууль хүргэх унаа бэлэн” гэж гэрийн эзэн хэлсэн нь ахлах ангийн сурагч хүүгийн унаж ирсэн улаан мотоцикль байлаа. Ингээд мотоциклийн ард сундалж суугаад үхрийн жим шиг нарийхан замаар хэдхэн км-ийн зайтай байх Шүвтэрийн бага сургууль орж үдийг өнгөрөөв. Дараа нь сургуулийн захирлын жийп машинаар сумын төв рүү ухасхийсэн. Ингэж л би Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын төвд хүрч очсон юм.
Давамгайлагч соёлын нөлөөнд цөөнх байх нь өв уламжлалдаа үнэнч, өөр хоорондоо амь нэгтэй зан чанарыг бий болгодог. “Нууц товчоо”-нд нэр нь дурдагддаг өнө эртний баатарлаг түүхтэй Алтайн урианхайчууд эдүгээ Ховд аймгийн Дуут, Мөнххайрхан, Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд төвлөрөн суурьшдаг боловч эдэн дундаас Булган голын урианхайчууд тооны хувьд дэндүү цөөхүүлээ. Сумын нийт хүн амын 17 орчим хувь нь урианхайчууд, үлдсэн нь казах үндэстэн гэхээр тэд цөөнх дотроо цөөнх гэсэн үг.
Голын урсгал даган уртаашаа сунан тогтсон Булган сумын төв эхэндээ казах тосгон мэт санагдана. Арга ч үгүй юм, зөрөн өнгөрөх хүмүүс цөм казах. Сууринг уртааш нь нэвт зүссэн шороон замаар ердөө нэгхэн удаа өгсөж уруудах төдийд л нутгийнхны ахуй амьдралыг нэвт сонжиж болно. Үхэр бэлчиж, хүүхдүүд бужигнасан энэ гудамж нэг ёсондоо суурингийн “хар зах” юм. Мухлагуудын хаяг самбарыг ажиглавал казах-монгол хэлний толь бичгийг сөхөн эргүүлж буй мэт сэтгэгдэл төрнө. Намхан шавар байшингууд эгнэсэн энэхүү тоост гудамжинд эндхийн бүх амьдрал өрнөн байдаг. Мотоцикльтой харчууд тоос манаруулан давхилдаж, монхор хамартай казах эрчүүд хаалга нь онгорхой харанхуй өрөөнүүдэд шаариг цохицгооно. Хөвгүүд хүнсний мухлагуудын үүд хаалгыг байн байн онголзуулж, толгойгоо эрээн алчуураар ороосон казах эмэгтэйчүүд ихэвчлэн ганц нэгээрээ алхана. Эндхийн “хар зах”-ад зүсэн зүйлийн бараа бий. Гудамжинд төмөр хэц татаж хувцаснууд өлгөжээ. Ихэнх нь хар өнгийнх. Цаашлаад орон орны бараа олон янзаараа өрөөстэй. Түлшээр ажилладаг цахилгаан гаргагч моторнууд аль нэг мухлагийн гадаа “орилон хашгирч” байвал тэнд хөлдөөгчний хүйтэн зайрмаг зарж буй гэдгийг суурингийн хүүхдүүд андахгүй. Тоос тогтож суухын завдалгүй агаарт дэгдэн байдаг энэ өргөн чөлөө рүү нарийхан давчуу гудмууд цутган нийлдэг боловч тэдгээр нь хэзээ ч их гудамныхаа урсгал хөдөлгөөнийг гүйцэхгүй. Хэрвээ аль нэг салаа гудам руу нь нэвтрэн орвол өнөөх л нам гүм, бяцхан суурингийн даруухан төрх угтана.
Сууринг өдөртөө үдлээд л буцдаг аялан зугаалагчийн нүдээр харвал үнэхээр казах тосгон мэт. Тиймээс ч, эндхийн урианхайчууд бүхэллэг зүйлийн жижиг “хэлтэрхий” шиг ер анзаарагдахгүй байж магад. Гэвч тэдний дунд хэсэгхэн хугацааг өнгөрөөвөл тийм биш гэдгийг мэдрэх болно.
 |
Амьгүй мэт дүнсийх энэхүү
уулсын нутагт ерөөс юм бүхэн гагц урсгал усыг бараадан оршдог гэдгийн нэг тод жишээ бол Булган голын хөвөөн дэх Булган сумын төв
|
7.
Хүү өөрт нь авчирсан шинэ юүдэнтэй цамц, жийнсэн өмд, пүүзээ өмсөөд оройн бүрийгээс урьтан дотуур байрандаа хүрчих санаатай өвөлжөөнөөсөө мотоцикльтой хөдөллөө. Тэрээр долоо хоногийн турш идэх “уут дүүрэн” улаан боорцгоо ганзагалж гарчээ. Бас халаасандаа арван мянгатын дэвсгэрттэй. Үүнийг тэрээр долоо хоногийн сүүлчээр гэр лүүгээ дахин харих хүртлээ үрж зарцуулна. Булган голтой нэг шүргэлцэн, нэг холдсоор сумын төв хүрдэг шороон замын бартаа саадыг хүү андахгүй. Нутгийнхан кисүү гэж нэрлэдэг хад чулуурхаг зам л хамгийн аюултай нь. Гэлээ ч сургуулийн хүүхдүүд долоо хоног бүр яг энэ замаар ирж буцдаг.
Дотуур байрны хоёрдугаар давхрын зэргэлдээх хоёр өрөө бол урианхай хөвгүүдийнх. Тэд мөн л энэ байрандаа цөөнх. Хоёр өдрийн турш хоосон хүнгүй шахам байдаг хөвгүүдийн өрөө Ням гарагийн оройноос хөл хөлхөөнд дарагддаг. Хөвгүүдийн ихэнх нь Улаанхус, Сөнхөл гэх урианхайн хоёр багаас оройн бүрийтэй уралдан ирнэ. Тэд зургаадугаар ангид ормогцоо мотоцикль унаад сурчихдаг тул яг манай гол баатар шиг өөрөө өөрийгөө хүргээд өгчихдөг нь олон. Жижүүр багш өрөө бүрт ширхэг лаа тарааж байх агшинд хүү сумын төв дэх гэр буюу дотуур байрандаа ирлээ. Энд би түүнтэй хоёрдахь удаагаа таарсан юм. Энэ өдрөөс хойш бид сургуулийн анги танхим, суурингийн гудамж чөлөөгөөр хэлхэлдэн явдаг болсон.
Сууринд ер бусын нам гүм өглөө болдог. Шувууд шулганалдаж, дарцаг дэрвэсэн төв гудамжинд эл хуль ноёрхоно. Тэгмэгцээ үүргэвч цүнх үүрсэн сурагч хүүхдүүд ганц нэгээр цувж эхэлнэ. Сургууль руу чиглэсэн энэхүү урсгал хөдөлгөөн улам эрчимжсээр эргээ нүдэн, багтаж ядан цэлэлзэх их ус шиг оволзон үерлэснээ хичээл эхэлдэг найман цагтай зэрэгцэн хэдхэн хормын дотор татарчихдаг. Мэдээж энэ бол суурин сэрж буй дохио тэмдэг юм. Харин дотуур байрныхан долоон цагт сэрж өглөөний цайгаа уучхаад хаяанд нь байрлах сургууль руугаа аажуу тайвуу хөдөлдөг.
Хүүгийн сурдаг 7г анги 33 хүүхэдтэйгээс 23 нь урианхай, үлдсэн нь казах сурагчид боловч сургуулийн хэмжээнд монгол сурагчид мөн л цөөхүүлээ. (870 сурагчаас 125 буюу 14 хувь нь монгол.) Хоёрдугаар давхрын булангийн ангид дунд эргэм насны казах багш “Цайн байцгаана уу?” хэмээн хүүхдүүдтэй мэндчилэн хичээлээ эхлэхэд гол баатар маань нэгдүгээр салааны гуравдахь ширээн дээр өчигдөр үүрээр хавцлын замаар цугтаа явж ирсэн хамгийн сайн найзтайгаа зэрэгцэн сууж байлаа. Физикийн багш сурах бичгээс даалгавар өгч дуусаад “Ингэхэд ток ирэх сураг байна уу?” хэмээн сурагчдаас асуув. Нээрээ хэзээ ирэх юм бол оо! Үүнийг мэдэх нь надад ч гэсэн сонин байлаа, ядаж л гар утсаа цэнэглэчихмээр байдаг.
1-12-р ангийн сүүлчийн бүлэг бүр нь монгол анги учраас ихэнхдээ Г үсэг ногдоно. Тиймээс урианхайчууд бараг бүгдээрээ шахуу “Г” ангийн төгсөгчид. Бага ангидаа монгол багштай байсан урианхай хүүхдүүд дунд ангид ормогцоо казах, монгол багш нараар хичээл заалгадаг. 7г ангийн хувьд математик, биеийн тамир, хөдөлмөр, хими, физик, биологи, орос хэл, англи хэл зэрэг цөөнгүй хичээлийг нь казах багш заадаг. Сумын төвийн дунд сургуулиас гадна хоёр ч бага сургууль бий, нэг нь Ёлт, нөгөө нь Шүвтэрийн бага сургууль. Эхнийх нь казах сургууль бол хоёрдахь нь урианхай сургууль. Мөнх цаст Мөнххайрхан уулын баруун хаяанд байрлах, 70 жилийн түүхтэй Шүвтэрийн бага сургууль өнөө жил 85 сурагчтай. Улаанхус, Сөнхөл гэх хоёр урианхай багийн хүүхдүүд бага ангиа энд сурч төгсөөд сумын төвийн сургууль руу шилждэг.
7г анги бол Ёлт, Шүвтэрээс цугласан гурван өөр ангийн бүрдэл. Тиймээс ч энэ ангийг “дэггүй, сахилгагүй талдаа” гэж тодорхойлдог. “12-р ангийн урианхай хөвгүүд манай сургуулийг атгадаг. Тэднийг төгссөний дараа хэдэн жилдээ казах анги ноёлох байх. Харин бидний ээлж ирэхэд эргээгээд монгол анги атгадаг болно” гэх хөвгүүдийнх нь үг энэ ангийн эр чадал, эрэмгий зоригийг илтгэнэ.
Сумын төвийн сургуулийн амьдрал ер нь л соньхон. Завсарлагааны багахан хугацаа гадаах жорлон руу ганцхан ухасхийхэд л хүрэлцэнэ. Дэвтрээ мартсан бол гэр лүүгээ гүйчихнэ, сурах бичиггүй бол өөр ангиас авчихна. Бас цонхоор цасан малгайтай цавчим уулс харагдах нь үнэхээр сүрдмээр. Цаашлаад дотуур байрны хоёр хөвгүүн дундаа нэг цүнхтэй гэвэл уншигч та итгэх үү? Энэ юу ч биш. Зугаалганд явахдаа ангийнхаа охидыг ардаа суулгаад ойролцоох уул руу давхичихдаг. Итгэхэд бэрх байгаа биз. Тэгвэл амыг тань ангайлгах бүр цочир мэдээг танд дуулгая. 7г ангийнхан маань хэд хоногийн өмнө багшдаа хэлэлгүйгээр долоон мотоцикль хөлөглөн зугаалгаар явж ирэхдээ нэг хөвгүүн нь мотоцикльноосоо унаад нүүрээ бэртээчихжээ. Энэ тухай сургууль даяараа мэдчихсэн байлаа. Бөөн дуулиан шуугиан. Эхний цагийн физикийн хичээлийн дундуур сургуулийн казах захирал ангийн багшийг нь дагуулан орж ирээд хүүгийн ангийнхныг баахан зэмлэлээ. Бас болоогүй ээ, манай гол баатар оройлогчдын нэг юм гэнэ.
Хүү хичээлээ тарчихаад өдрийн нэг цагт дотуур байрны галзууханд өдрийн хоолоо иддэг. Мөн дөрвөн цагт тохаш гэх казах боовыг үзэмний шүүсээр даруулж идчихээд долоон цагт оройн хоолондоо ордог. Өдрийн цагаар дотуур байрны өрөө тасалгаанууд ихэнхдээ эзгүй шахам. Хөвгүүд “Саяажий” орж бөмбөг шиднэ. Энэ нь казахаар хүүхдийн тоглоомын талбай гэсэн үг. Мөн хийх юм олдохгүй байвал төв гудамжаар өгсөж уруудна. Энд суурингийн бүхий л амьдрал өрнөн байдаг учраас тааварлашгүй, сонин содон зүйлстэй тааралдаж магадгүй.
 |
Шалных нь будаг элж
халцарсан энэ өрөөнд үе үеийн урианхай хөвгүүд амьдарч байв.
|
 |
Дотуур байранд тохилог
шүүгээ биш, төмөр хайрцаг, модон авдар л эд хогшлоо хадгалах хамгийн сайн сав болдог.
|
8.
Сууринд гэрэл цахилгаангүй өдрүүд үргэлжилсээр. Энд ирсэн эхний өдрөө уул өөд өгсөн гараад сургуулийн хашаан доторх саглагар улиас модод, сууринг нэвт дайран өнгөрдөг шуудуу, Булган голын эрэг хөвөөг бараадан ургасан хэдэн бөхгөр харгайг, өөр бас өчнөөн зүйлийг ганцаар ажиглан харж билээ. Тэгэхэд энэхүү бяцхан суурингийн бүх юм надад цоо шинэ санагдсан. Гэтэл одоо суурин бид хоёр хэн нь хэнээсээ уйдаж залхсаныг хэлж чадахааргүй болтлоо уусан нэгджээ. Гэлээ ч яг ийм үед л хорвоогийн хамгийн уйтгартай газрын хэнд ч хэлж зүрхлээгүй нууцыг мэдэж чадах юм шиг санагддаг. Гол нь бүх юм сонирхууштай биш болж, би өөрөө хүртэл хуучирсан байх ёстой.
Хавцлын гүнд дугуйгаа хагалчихсан 66-ийн тухай, түүгээр Улаанхус багийн хэдэн эмэгтэй өмнийн боомт хот Такашикен орсон тухай, бас тэдэнтэй хамт Ховдын Булганаас нэгэн сэтгүүлч эр сурвалжилга хийхээр ирсэн тухай сумын төвийн цөөн хэдэн урианхай айлууд цөм мэдчихсэн байлаа. Мэдээж олонх гэгддэг казахчуудын хувьд энэ бол ойшоож тоохооргүй жижигхэн үйл явдал. Харин урианхайчууд өөрсөдтэй нь холбоотой, жижиг гэлтгүй юм бүхэнд өөриймсөг дотно хандана. Цөөхүүлээ байхын давуу тал энэ.
Сууринд гэрэл цахилгаангүй өдрүүд үргэлжилсээр. Энд ирсэн эхний өдрөө уул өөд өгсөн гараад сургуулийн хашаан доторх саглагар улиас модод, сууринг нэвт дайран өнгөрдөг шуудуу, Булган голын эрэг хөвөөг бараадан ургасан хэдэн бөхгөр харгайг, өөр бас өчнөөн зүйлийг ганцаар ажиглан харж билээ. Тэгэхэд энэхүү бяцхан суурингийн бүх юм надад цоо шинэ санагдсан. Гэтэл одоо суурин бид хоёр хэн нь хэнээсээ уйдаж залхсаныг хэлж чадахааргүй болтлоо уусан нэгджээ. Гэлээ ч яг ийм үед л хорвоогийн хамгийн уйтгартай газрын хэнд ч хэлж зүрхлээгүй нууцыг мэдэж чадах юм шиг санагддаг. Гол нь бүх юм сонирхууштай биш болж, би өөрөө хүртэл хуучирсан байх ёстой.
Хавцлын гүнд дугуйгаа хагалчихсан 66-ийн тухай, түүгээр Улаанхус багийн хэдэн эмэгтэй өмнийн боомт хот Такашикен орсон тухай, бас тэдэнтэй хамт Ховдын Булганаас нэгэн сэтгүүлч эр сурвалжилга хийхээр ирсэн тухай сумын төвийн цөөн хэдэн урианхай айлууд цөм мэдчихсэн байлаа. Мэдээж олонх гэгддэг казахчуудын хувьд энэ бол ойшоож тоохооргүй жижигхэн үйл явдал. Харин урианхайчууд өөрсөдтэй нь холбоотой, жижиг гэлтгүй юм бүхэнд өөриймсөг дотно хандана. Цөөхүүлээ байхын давуу тал энэ.
Олон өрөө тасалгаа бүхий том том байшинтай урианхай айлууд төв гудамжны зүүнтэй төвлөрөн суурьшдаг. Доторх нь тохилог гэж жигтэйхэн. Би сумын төвийн дунд сургуульд багшилдаг, нэгэн ахмад багшийнд буусан юм. Эднийх лав хотын айлаас ч илүү тохь тухтай санагдсан. Би Ховдын Булганд унаа хүлээн гурав хонохдоо тэнд мухлаг ажиллуулдаг нэгэн урианхай гэр бүлд “очих айлынхаа нэрийг хэлээд” унаа олж өгөхөд туслаач гэж хандсан юм. Тэгэхэд тэд ийш ирэх аяллын төлөвлөгөөг минь өөрсдөө боловсруулаад “Эхлээд чи 66-аар Улаанхус баг орно, дараа нь чамайг мотоциклиор Шүвтэрийн бага сургууль хүргэж өгнө. Захирлынхаар нь заавал ороорой. Тэндээсээ сумын төв рүү хүргүүлчих” хэмээн захиж билээ. Нээрээ яг л энэ төлөвлөгөөнийх нь дагуу би аялсан юм. Харин сууринд ирсний дараах зам мөрийг минь буусан айлын маань хүмүүс нэгд нэгэнгүй чиглүүлж зааварласан. Урианхайчууд ийм л амь нэгтэй.
Тэд холын зочныг дайлж цайлахдаа үнэхээр гаргууд. Үүнийгээ казахуудаас сурсан бас нэг сайн зүйл гэнэ. Айлуудаар зочлон ороход будаг шиг өтгөн сайхан цай аягалж өгнө. Гэрийн эзэгтэй “дүүрэн цайтай халуун сав”-аа тас атгачихсан суух бөгөөд зочин аягаа хоосолмогц хормын дотор дүүргэчихнэ. Уухгүй гэж татгалзвал “Одоо ганцхан аяга” гээд л цай аягална. Дууслаа, дүүргэлээ гэх энэ эсрэгцэл халуун сав хоосрох хүртэл давтагдан үргэлжлэх авч залгуулаад гал өрдөж, тогоо тавиад шинэ цай чанах үйл явц аль хэдийн эхэлчихсэн байх вий. Казахуудаас энэ мэт сурсан зүйл урианхайчуудад их бий. Малыг өрцөлж бус, ихэнхдээ казах маягаар хүзүүг нь хэрчиж гаргана. Бас махаа давсалж хатаана. Түүнийгээ борц биш, хатаамал мах гэнэ. Мөн ширээ тойрч суугаад бөмбөрийн цар шиг том төмөр тавагнаас бөөндөө хоолоо иддэг. Ийнхүү тэдний ахуй амьдралыг өнгөцхөн дүгнэх юм бол “Амьдрал болоод л байна” гэдэг үг санаанд орно.
Гэвч урианхайчууд нутаг орондоо улам цөөрсөөр буйд үргэлж эмзэг ханддаг. Энэ бол дотогшоогоо хандсан, өр өвдөм эмзэглэл. Гэрийн эзэд бүгдээрээ шахуу “Зуугаад жилийн өмнө Урианхайн долоон хошуу гэж байх үед Хасагийн тохой гэдэг газар анхны хасаг айл суурьшиж байлаа. Тэд малын хөлийн татвар төлдөг байв. Ингээд нэг л мэдэхэд өнөөх ганц айл хоёр болж, хоёр нь гурав болсоор, урианхайн нутагт хасагууд өсч нэмэгдсэн” хэмээн ярьцгаана. Бас эзэнт гүрний түүх рүү урагшилж Зэлмэ, Сүбээдэй нар урианхайн жанжид байсан гэнэ. Арай зоримог нэг нь “Их гүрнийг байгуулалцсан урианхайчууд Алтайн уулсын мухарт ингэж л сөхөрч явна даа” гэж хэлээд эрт, эдүгээг холбоно. “Яагаад билээ?” гэсэн асуултад тэд өчнөөн хариулт өгөхөд бэлэн.
Эхний шалтгаан бол урианхай хүнд ажил олддоггүй гэнэ. Сумын төвийн дунд сургуульд 121 хүн ажилладгаас ердөө 19 нь монгол. Цаашлаад эмнэлэгт дөрөв, захиргаанд нэг, цагдаад нэг, цахилгаанд хоёр гэсэн цөөн хэдэн тоо баримтыг гунигтайяа өгүүлэх нь үнэхээр өрөвдөлтэй. Хорин жил асрагчаар ажилласан урианхай эмэгтэй “уйлж гуйсны эцэст” сувилагч болж дэвшсэн нь тун саяхны явдал. Албаны тогтоол шийдвэрийн алдаа мадгийг засаж хянадаг учраас захиргаанд ажилладаг бичээч бүсгүй ажлаасаа халагдчихгүй тэсээд байдаг юм даа гэцгээнэ. Галч, угаагч, бэлтгэгч, цэвэрлэгч, асрагч, цахилгаанчин гэх цалин хөлс багатай хэцүү ажлуудыг урианхайчууд л голж шилэлгүй хийдэг.
Удаах сэтгэл эмзэглэм зүйл бол хүүхдүүдийнх нь боловсролын асуудал. Сумын төв ганцхан цэцэрлэгтэй, тэр нь нэг ч монгол багшгүй, дээрээс нь казах багш нар нь нэг ч монгол үг мэдэхгүй гэхээр урианхай хүүхдүүд цэцэрлэгт явах аргагүйд хүрчээ. Дунд сургуульд хүртэл монгол хэлэндээ тааруу багш цөөнгүй. Тиймээс зарим урианхай хүүхдүүд багшийгаа монгол хэл сурахаас урьтаад казах хэл сурчихдаг. Үүнээс гадна казах багш нарын зарим нь монгол хүүхдүүдийн нэрийг бичиж чадахгүй, сурагчдаараа үсэглүүлдэг гэнэ. Урианхайчууд “Болж л өгвөл Улаанбаатар, Ховдод сурч төгссөн, монгол хэлэндээ сайн багшаар хичээл заалгамаар байна” гэж надад захисан. Сүүлийн жилүүдэд сургуульд элсэн орж буй урианхай сурагчдын тоо улам цөөрч буй аж. Сумын төвийн сургуулийн нэг, хоёрдугаар ангид ердөө дөрөв дөрвөн урианхай хүүхэд сурч байна. Тэд үүнд л санаагаа чилээнэ. Хэрэв монгол сурагчдын тоо цөөрвөл монгол багшийн хэрэг үгүй.
Ер нь суурингийн харилцааны хэл казах. Надад хэдэн урианхай хөвгүүн казахаар “Юу байна?” гэхийг “Не бар?” гэдэг хэмээн зааж өгсөн юм. Би сумын төвөөр алхан явахдаа казах хөвгүүд тааралдвал “Не бар?” хэмээн мэндчилдэг байв. Хариуд нь тэд “Түк” буюу “Юмгүй ээ” гэцгээдэг сэн. Томчууд, багачууд гэлтгүй, урианхайчууд ер нь л казах хэлэндээ сайн. Нэг удаа би сумын төвийн хоёр урианхай мухлагийн нэг болох “Хорлоогийн дэлгүүр”-т орсон юм. Гаднаа хаяг самбаргүй атлаа урианхайчууд бүгд л ийн нэрлэх аж. Найрсаг сайхан харилцаатай эзэн эмэгтэй “орж гарсан бүхэн”-тэй казахаар ярьж наймаагаа амжуулах зуураа намайг “хатаасан жимс”-ээр дайлж “За тэгээд ажил чинь бүтэмжтэй юу?” хэмээн ирсэн зорилгыг минь аль хэдийн олоод мэдчихсэн аятай асуув. Тэд ийм л амь нэгтэй улс.
Урианхайчуудын хамгийн ихээр санаа зовнидог зүйл бол шилжилт хөдөлгөөн. Хот болон Ховд руу чиглэсэн нүүдэл улам л эрчимжсээр байгаад тэд санаа зовно. Нүүж буй айл бүр байшингаа, өвөлжөөгөө казах айлд зарчихдаг тул урианхайчуудын орон зай улам л багасна. Айлууд нүүсээр л байвал сургуульд сурах монгол хүүхдүүдийн тоо цөөрнө. Хэрэв сургууль монгол сурагчгүй болчихвол монгол багшийн хэрэг үгүй. Эцэст нь ажил албагүй урианхайчууд нутгаа орхин нүүхээс өөр аргагүйд хүрнэ. Ай, Алтайн нурууны мухар дахь энэхүү цөөн хэдэн урианхайчуудыг хараад “Төрөлх орон гэртээ харийн зочин мэт үзэгдэх. Үүн шиг өр өвдөм мэдрэмж өөр бий болов уу” гэж өөрөөсөө асууж билээ. Гэвч тэдний үг яриа “хувьсгалчийн уриа лоозон” шиг ахуй орчиндоо өширхсөн, чанд хатуу шаардлагатай гэж уншигч та эндүүрүүзэй. Тэд бол номхон, даруу, тэвчээртэй, хүлцэнгүй улс. “Бид нутаг орондоо ажил албатай л болчихвол алзахгүй ээ” гэцгээнэ.
 |
Сумын төвийн цорын ганц
өргөн чөлөөгөөр яг л эдгээр сурагч хөвгүүд шиг сүнгэнэн давхиад захад нь хүрвэл хүнгүй хөдөө нутаг угтана, суурингийн эхлэл, төгсгөл ийм л тодорхой.
|
9.
Өдөр хоногууд маань онцгойрч ялгарах зүйлгүй нэгэн хэвийн болж эхлээд байтал өнөө шөнөдөө багтан цахилгаан ирэх сураг суурин даяар тархлаа. Лааны гэрэлд “дулаан” яриа өрнүүлэх сүүлчийн шөнө. Учир нь би маргааш эндээс явах юм. Зочилж буусан айлын маань найрсаг эзэд намайг унтах хүртэл үүднийхээ жижигхэн өрөөнд ширээ тойрон цугларчхаад лааны бүдэгхэн гэрэлд элдвийг хөөрөлдөн суудаг байв. Ийм л элгэмсүү дотно улс. “Ингэхэд сумын төвд хэчнээн урианхай айл байдаг юм бэ?” гэж намайг асуухад тэд “багцаа тоо” хэлэхийн оронд, сумын төвийнхөө гудамж бүрийг төсөөллөөрөө нэгжин айл бүрийг бүртгэж, хуруу даран нэг бүрчлэн тоолсны эцэст “35 өрх” гэж хариулсан юм даг. Бас эднээс дөнгөж 18 нь л төрд ажилтай гэв. Захиргаа орж статистик мэдээ асуух ч хэрэг алга.
Цахилгаан шөнө дундын үед ирснийг өглөө босмогцоо мэдэв. Энэ өдөр суурингийн хэмнэл арай өөр болчих шиг санагдсан. Үсчний газар үүд хаалгаа нээж, шаариг цохидог харанхуй өрөөнүүдэд чийдэн асаж, тачигнасан дуутай цахилгаан гаргагч моторнууд дуугаа хурааж, зөрөн өнгөрөх хүүхдүүдийн гар утсанд түргэн хэмнэлтэй цоглог дуунууд эгшиглэнэ. Хүйтэн ундаа, хөлдөөгчний зайрмаг мухлаг бүрийн хамгийн эрэлттэй бараа болж хувирав. Томчууд цэнэг нь дуусна гэж санаа зовохгүйгээр утсаа улайстал ярина. Казах, урианхай айлуудын ханагар том байшингуудад зурагтны дуу хадна. Дотуур байрны галзуухнаас шинэхэн талхны үнэр ханхийж, хүүхдүүд өдрийн цайндаа маслотой зүсэм талх идэв.
Өдөр хоногууд маань онцгойрч ялгарах зүйлгүй нэгэн хэвийн болж эхлээд байтал өнөө шөнөдөө багтан цахилгаан ирэх сураг суурин даяар тархлаа. Лааны гэрэлд “дулаан” яриа өрнүүлэх сүүлчийн шөнө. Учир нь би маргааш эндээс явах юм. Зочилж буусан айлын маань найрсаг эзэд намайг унтах хүртэл үүднийхээ жижигхэн өрөөнд ширээ тойрон цугларчхаад лааны бүдэгхэн гэрэлд элдвийг хөөрөлдөн суудаг байв. Ийм л элгэмсүү дотно улс. “Ингэхэд сумын төвд хэчнээн урианхай айл байдаг юм бэ?” гэж намайг асуухад тэд “багцаа тоо” хэлэхийн оронд, сумын төвийнхөө гудамж бүрийг төсөөллөөрөө нэгжин айл бүрийг бүртгэж, хуруу даран нэг бүрчлэн тоолсны эцэст “35 өрх” гэж хариулсан юм даг. Бас эднээс дөнгөж 18 нь л төрд ажилтай гэв. Захиргаа орж статистик мэдээ асуух ч хэрэг алга.
Цахилгаан шөнө дундын үед ирснийг өглөө босмогцоо мэдэв. Энэ өдөр суурингийн хэмнэл арай өөр болчих шиг санагдсан. Үсчний газар үүд хаалгаа нээж, шаариг цохидог харанхуй өрөөнүүдэд чийдэн асаж, тачигнасан дуутай цахилгаан гаргагч моторнууд дуугаа хурааж, зөрөн өнгөрөх хүүхдүүдийн гар утсанд түргэн хэмнэлтэй цоглог дуунууд эгшиглэнэ. Хүйтэн ундаа, хөлдөөгчний зайрмаг мухлаг бүрийн хамгийн эрэлттэй бараа болж хувирав. Томчууд цэнэг нь дуусна гэж санаа зовохгүйгээр утсаа улайстал ярина. Казах, урианхай айлуудын ханагар том байшингуудад зурагтны дуу хадна. Дотуур байрны галзуухнаас шинэхэн талхны үнэр ханхийж, хүүхдүүд өдрийн цайндаа маслотой зүсэм талх идэв.
Энэ жил сургуулиа төгсөх дотуур байрны хоёр хөвгүүн төгсөлтийн зураг авалтандаа зориулан шинэхэн хослол өмсжээ. Тэд дотуураа тод ягаан өнгийн срочиктой байв. Хичээл эхлэх цаг ойртоогүй тул дотуур байрны балчир хөвгүүд ахлах ангийн ах нарыг ажин сууна. Би ч бас тэднийг ажиглан сууж байлаа. Бидний дунд манай гол баатар ч бас бий. Гэтэл өнөөх хоёр хөвгүүний нэг “Та зангиа зангидаж чадах уу?” гэв. Би толгой сэгсэрлээ. Тэднээс жаахан санаа зовох шиг. Тэгтэл тэр “Тэрнийг дууд” гэх шиг болов. Төд удалгүй дунд ангийн сурагч бололтой нэг хүү яаран ирсэн нь дотуур байрны цорын ганц “зангиа зангидагч” гэнэ.
Дотуур байранд “зангиачин хөвгүүн” шиг “цорын ганц”-ууд их бий. Хана туурга, үүргэвч цүнхэн дээр шүлэг тэрлээд биччихдэг нэгэн хүүг “манай байрны яруу найрагч” гэж надтай танилцуулсан юм. Түүнтэй би үе үе таарахдаа “За яруу найрагчаар юу байна?” гэж мэндэлдэг байв. Нэг удаа түүний өрөөний найз жимбийтэл нугалчихсан дэвтрийн цаас надад сэм өгсөн юм. Тэр нь өнөөх “яруу найрагч”-ийн шүлэг юм гэнэ. Цаасыг дэлгэж хартал хоёр зүрх нийлүүлж зураад орой дээр нь 247-ийн тоог цэнхэр балаар сийлжээ. Доор нь нэгэн шүлэг байв.
“Чамд хайртай охиныг бүү гомдоо
Тэр чамд хайртай бол
Эргээд л ирэх биз.
Хаясан гэж бүү гомд
Хайргүй бол явна.”
Удахгүй холыг зорих гэж буй төгсөх ангийнхантай уулзаж ярилцахад сэтгэл эмзэглэм, заримдаа инээд хүргэм зүйлс олныг сонсоно. “Хотод очихоор Баян-Өлгийнх гэхээр шууд казах гэдэг. Уг нь бид чинь хотынхонтой л адил монгол хүмүүс шүү дээ” хэмээн гоморхонгуй өгүүлнэ. Заримдаа Баян-Өлгийнх гэдгээ огт хэлээгүй байтал “Чи казах хүн байж монголоор ямар сайн ярьдаг юм бэ?” гэж асуудаг гэнэ. Үүний учрыг тэд “Казах багш нараар хичээл заалгасаар байгаад урианхай аялгаа бага багаар гээж, казах аялгатай болчихдог” гэв. Казах хүмүүс монголоор ярихдаа нэгийн тоог нэк, хоёрын тоог коёр гэх мэтээр г үсгийг к авиагаар орлуулж дууддаг байна.
-Утасны дугаар чинь хэд билээ?
-.... техник-техник.
-Юу?
-... 01-01.
Иймэрхүү онигоо гэмээр ч юм шиг хөгжилтэй түүхүүд олон. Нэг удаа хичээл ордог казах багш нь “Араамандаа яйжганаарай” гэхийг “Амандаа ярьжиганаарай” гэж хэлээд бөөн инээд наргиан үүсгэсэн гэдэг.
Энэ жилийн арванхоёрдугаар ангийнхан сургуулиа төгсөөд бүгд шахуу хот руу явна гэв. Яруу найрагч хүүгийн мөнөөх шүлгэнд гардаг шиг тэд нутагтаа хайртай бол “эргээд л ирэх биз.” Гэхдээ эргэж ирэх эсэх нь тийм ч чухал биш. Магадгүй эргэж ирлээ гэж санахад тэднийг юу тогтоон барих вэ? Энэ л чухал. Төгсөх ангийнхан эмч, багш болчихоод нутагтаа заавал ирнэ гэцгээсэн. Ажил албагүй бол тэд яваад л өгөх биз. Нээрээ хорвоо ертөнцөөр хэрэн тэнүүчлэгч залуу насыг нь өөр юу тогтоон барьж дийлэх билээ! Харин дөнгөж долдугаар ангиа төгсөж буй гол баатар маань эдэн шиг сургуулиа төгсөөд нутгаа орхин одох болов уу, яах бол? Энэ асуулт сүүлийн хэдэн өдөр толгойд баахан эргэлдэв. Нэг ширээнд зэрэгцэн суудаг хамгийн сайн найз нь дунд сургуулиа төгсөөд хот руу явна гэхийг сонсоод би урианхай хүүгээс “Харин чи яах вэ?” гэж сониучирхан асуусан юм. Тэрээр асуулт бүрт ичингүйрэн байж тун цөөн үгээр хариулдаг байв. Хоёр эгч, нэг ах нь нийслэл хотод, өөр нэг ах нь өмнө зүгийн уурхайд ажилладгийг, бас ирэх жил сургуулиа төгсөх бага ах нь мөн л хот руу явна гэдгийг би мэдэж байсан тул түүний хариулт надад сонин байлаа. Гэтэл тэр “Би нутгаа орхихгүй ээ...” гэж билээ. Яг л голомт сахих отгон хүү шиг бардам хариулсан.
10.
Холын сууринд хүрч очдог дөрвөн гол зам бий. Нэг нь Өлгийн зам бол нөгөө нь бидний явж ирсэн хавцлын зам. Харин үлдсэн хоёр нь өндөр давааг давж Ховд хот хүрдэг. Хаврын сүүлчийн сар дуусах яагаа ч үгүй тул өдийд Улаан даваа хаалттай буй. Тиймээс би Улаагчны даваагаар буцна. Эндээс 1800 км-ийн алсад орших гэр минь, эх орны цохилох зүрх болсон бүүдгэр, саарал хот минь намайг хүлээж байгаа. Гэрээсээ, төрөлх хотоосоо энэ мэт их бага хугацаагаар алсран холддог ч зүрх минь гагц ийш л зорин тэмүүлдэг. Бас “харина даа” гэсэн дулаахан бодол хүч тэнхээ нэмэх шиг болдог. Ийм учраас л би төрөлх орон хотоо үүрд орхин одохыг төлөвлөх нь бүү хэл, төсөөлж ч байсангүй. Харих гэртэй байх ийм л сайхан. Тэгвэл Булган голын урианхай түмэн тэдэнд буй бүх зүйл буюу төрөлх орон гэрээ орхин “нүүх үү, үлдэх үү” гэсэн хүндхэн сорилтын өмнө ирээд байна. Хэрэв нүүвэл харих зам үгүй.
Нийтлэл, гэрэл зургийг Эрдэнэбаатарын ЭНХЦОЛМОН
БУСАД ЗУРАГ:
 |
| Урианхай хүүхдүүдийн хоёрдогч хэл казах. Хоёр настайгаасаа дан казах багштай сумын төвийн цэцэрлэгт хүмүүжсэн Г.Нандин-Ивээл (зүүн талынх) дөнгөж гуравдугаар ангийн сурагч хэрнээ томчуудаас ч дутахгүй казахаар ярьдаг. |
 |
| Гэрийн улаан боорцог, дотуур байрныхны хувьд, өлссөн үед хоол, уйдсан үед амттан, зурагт үзэхэд “попкорн” болдог ид шидтэй хүнс, мөн өдрийн хоолны үеэр “халбага сэрээ”-г хүртэл орлочихдог. |
 |
Монгол захирал, монгол
ажилчидтай Шүвтэрийн бага сургууль Сөнхөл, Улаанхус багийн цөөн хэдэн урианхай
нарын сүүлчийн итгэл найдвар.
|
 |
| Цаана харагдах мөнх цаст Мөнххайрхан уулын баруун хаяанаас хөдөлсөн энэхүү цагаан жийп сурагч хүүхдүүдийг сумын төв рүү дөхүүлж өгдөг. |
17 сэтгэгдэлтэй
Чухам бичих авъяастайхан бол ертөнцийн буйд суурингуудыг хэсээд иймэрдүү тэмдэглэл бичээд л өнгөрөөхсөн
ReplyDeleteСайхан нийтлэл болжээ, зураглан бичсэнүүд нь шидийг олж би хүртэл хамт аялаад ирсэн аятай л боллоо.
ReplyDeleteМонголын Казахууд бол Монголчууд. Монгол хүн болохынхоо хувьд Монгол эх орон, Монгол ах дүү нэр Монгол хэл соёлоо хайрлах ёстой.
ReplyDeleteҮнэхээр сайхан нийтлэл болжээ. Тэнд очиж, амьдархаар шийдэх шахав. Тэгж л сэтгэл хөдөлгөж чадсан бөгөөд нийтлэл гэж яг ийм л зүйл байдаг даа гэсэн нэг тийм зүйл тархинд минь буув. Бас зарим хэсэгтээ хоолой зангирууллаа. Биеэ сул тавьсан бол бараг хүмүүсийн хэлдгээр сад тавих байсан биз. Ямартай ч тэр зүг аялал хийх зорилготой болсон. Ер нь Урианхай үндэстэн маань бидний дунд мартагдаж байгааг мэдэрлээ. Тэдний талаар ямар нэгэн зүйл өмнө нь олж уншилгүй явжээ. Тэдэнтэй биеэр уулзаж,илүү ихийг мэдэх юмсандаа.
ReplyDeleteфэйсээр тэнэж яваад маш гоё нийтлэлүүдтэй блог оллоо, хөдөөний эгэл жирийн хүмүүсийн амьдрал ахуй, ажлыг ямар сайхан энгийнээр дүрслээ вэ. Би хуучны блогчин л доо, одоогийн энэ
ReplyDeleteфэйсбүүк надад таалагдаггүймаа, тогтоод уншиж юм ховор, баахан сенсац, хов жив, хэрүүл уруул ч байх шиг.
ёстой нүдэнд харагдтал бичжээ, гайхалтай, уншихад урамтай байлаа
ReplyDeleteГол зурах шиг л боллоо. Энэ бүхнийг өгүүлсэнд баярлалаа.
ReplyDeleteБаярлалаа. Үнэхээр нүд нээсэн нийтлэл байна.
ReplyDeleteНүд нээж, үнэнийг өгүүлсэн нийтлэл байлаа
ReplyDeleteХөвсгөлийн өндөр уулс дунд өссөн болоод ч тэрүү нэг л дотно дулаахан аяс зургуудыг харах бүрт мэдрэгдэж байна. Ийм сайхан нийтлэл бичсэнд баярлалаа.
ReplyDeleteтогтож сууж текст уншиж чадахгүй муу зуршилтай болоод байсан юм. харин ингэж сэтгэлээс урссан үг үсэг бүрийг ёстой мэдэрч уншлаа, ерөөсөө ч урт санагдсангүй. Битгий дуусаасай, сууринд олон хоносон байгаасай гэж бодоод л уншиж дуусгав хэхэ. Баян-Өлгий аймаар сүрлэг уулстай, сүрдмээр боловч сайхан нутаг л даа, уншиж байхад Гармаа гуайн Харуул Алтай, Түдэв гуайн Уулын үер санаанд орлоо.
ReplyDeleteүнэхээр гайхалтай бичжээ баярлалаа
ReplyDeleteБаярлалаа, сайхан нийтлэл болжээ.
ReplyDeleteСайхан бичжээ
ReplyDeleteГайхалтай!!!
ReplyDeleteЯмар гоё бичсэн юм бэ. Яг сэтгэлээсээ болохоор сэтгэл хөдлөв. Бас сэтгэл үймрэв. Баярлалаа. Бичээд байгаарай.
ReplyDelete2024 онд уншиж байнаа ❤️❤️
ReplyDelete