Өвлийн үлгэр
January 07, 2017
Аль дээр үед эхлүүлээд, ор тас хаячихсан нэгэн бичвэрийг чадан ядан орчуулж дуусгалаа. Америкийн зохиолч Нейл Гэйман юу гэж зөвлөлөө: Бичиж эхэлсэн л бол заавал дуусга. Ингээд ямар ч л байсан дуусгаж чадлаа.
“National Geographic Traveler” сэтгүүлд нийтлэгдэж байсан, сэтгүүлч Марк Женкинсийн энэ тэмдэглэл “ингээд л болоо юу” гэх дутуугийн мэдрэмж төрүүлж магадгүй. Учир нь “Эртний цаначдын мөрөөр” нийтлэлдээ өнө эртнээс уламжилж ирсэн, адууны ширэн ултай урт модон цаныг өдгөө ч гэсэн ахуй амьдралдаа өргөн ашигладаг Алтайн нутгийнхны тухай дэлгэрэнгүй өгүүлчихсэн байгаа.
Хятадын нутаг дахь Алтайн нуруунд зочилсон нь
Гадаа -35 хэмийн тасхийм хүйтэн тачигнах авч морьд ер бээрсэн шинжгүй байн байн тургилна.
Хамаг биеийг нь цан хүүрэг татаж, хамар амнаас нь халуун уур савссан хүлэг морьд эндхийн хахир хүйтэн цаг агаарт эртнээс нааш дасан зохицож сурчээ. Тэднийг махир тулгуур, урт шургаагаар, нутгийнхан “цана” гэж нэрлэдэг модон чаргатай холбосон байв. Өргөнөөрөө морины хондлойтой, уртаараа хүний биеийн өндөртэй тэнцэх модон чарганы ур хийц олон зуун жилийн турш ер хувьсан өөрчлөгдөөгүй аж.
Чарганы маань чиглүүлэгч Нөрбек (Norbek) гэх өрвийсөн үстэй хасаг эр морьд шигээ хүйтэнд тэсвэртэй юмсанж. Мань эр нүцгэн гараараа жолоо цулбуураа султгаж чангалах бөгөөд түүнийг аялагчдын үүргэвч цүнх, алс хол далайн цаанаас авчирсан уулын цана, морьдод идүүлэхээр бэлтгэсэн шуудайтай өвс зэргийг хоёр чарган дээр ачиж дуусгамагц уртавтар өдөн куртка, зузаан өмд, цасны бээлий, аяны гутландаа бэмбэгнэж даарсан бид Төв Азийн өндөрлөг дэх Алтайн уулс руу хөдлөв.
Өвлийн турш цасан хучлагатай байдаг аглаг буйд Алтайн нуруу Хятад, Монгол, Казахстан, Орос улсуудын хилийн бэлчир орчмоос тэнгэр өөд цойлж эхэлдэг. “Морь ба чарга”-ны хослол гэсэн нүүдлийн өнө эртний хэлбэр өвлийн улиралд өдгөө ч гэсэн хол зам туулах гол унаа болсоор буй, дэлхий дээрх сүүлчийн газар гэвэл магадгүй Алтайн уулс л билээ.
Бидний дөрвөн эр замд гарсан бөгөөд Нөрбек, бид хоёр эхний чарган дээр, Нилс Ларсен, Айкен хоёр удаахь чарган дээр суув. Ларсен бол цанын үүслийг судлахаар Алтайд өмнө нь есөн ч удаа ирж байсан Америкийн цанын судлаач. Үс нь ширэлдсэн, үг дуу цөөтэй энэ эр гарамгай цаначин төдийгүй Америкийн баруун умард хязгаарт орших шувууны нэртэй жижигхэн хотын захад, зуугаад жилийн настай дүнзэн байшинд амьдран суудаг юм. Бас цанын багашаархан компанитай. Харин Айкен бол таван ч хэлээр гаргууд сайн ярьдаг хасаг залуу. Хавчиг нүүртэй, хямсгар царайлсан хятад түшмэдийн учрыг хялбар олохдоо тэр гарамгай.
Хятадын газар нутгийн баруун умард хязгаар, Шинжааны алслагдмал нутаг дахь Хэмү хэмээх бөглүү тосгоныг бид зорьж яваа юм. Ларсен тэнд цанын уламжлалаа хэдэн мянган жилийн турш хадгалж ирсэн сүүлчийн цаначидтай уулзаж магадгүй. Өндөр уул давж, Хэмү-Канас голын эрэг дагуу удаан явсны эцэст уулын гүн дэх алслагдмал тосгонд хүрэх ёстой. Зундаа мориор явахад нэг өдрийн л газар боловч яг одоо хоёрдугаар сар тул энэ зам тийм ч хялбар биш.
Зам дагуух Жалдүнвэ хэмээх жижиг суурингаас хөдлөх гэж байтал нэгэн морьтой эр цасан нурангинаас үүдэн Хэмү тосгон хүрэх цорын ганц цанын зам хаагдсаныг дуулгав.
“Цааш явах боломжгүй гэнэ ээ!” хэмээн Айкен бидэнд тэрхүү эрийн үгийг хэлмэрчилсэн хэрэг л дээ.
Нөрбек бодолд дарагдсанаа алсыг ширтэв. Түүний царай төрх он удаан жилийн турш хайруу хүйтэн жаварт хайрагдаж хатуужсан нь илт. Морьтой эрийг өнгөрмөгц Нөрбек жолоогоо атган морьдоо хөдөлгөлөө. Тэрбээр уулсыг ч, морьдыг ч сайн мэднэ. Газар цавчлан урагшлах, хур дэл, урт сүүлтэй хүлэг морьд Чингис хааны дайнч хүлгүүдийн хойч удам гэвэл хэн ч эргэлзэхгүй биз ээ.
Үлэмж биет морьд бидний чаргыг тэнхээ мэдэн чирч байлаа. Эхэндээ чаргаар явахад залхуу хүрэм удаан байсан нь гайхмаар. Морьд хунгар цасанд байсхийгээд л шигдчих тул хүний алхаатай адил хурдаар урагшилж байв. Зэлүүд ууланд зам хороохын тулд цаг их орно гэдэг худал үг биш бололтой.
Бид замын суурингаас зайдуу, бараан мөчир бүхий хусан ойг салхи шиг л туулсан боловч зам алсарч, цас зузаарахын хэрээр морьд хүч тэнхээгээ барж байлаа. Тэд удалгүй алхам ч урагшлах хүч чадалгүй болж, даарч хөшсөн мэт таг зогсов. Нөрбек бэлхүүсээр татах хунгар цас руу үсэрч буугаад хамаг чадлаараа цас туучсаар мориныхоо урд гаран цулбуураас нь татав. 350 кг-ийн жинтэй үлэмж амьтныг урагш хөдөлгөх гэж оролдлоо. Морьд тэгэхийг л хүлээж байсан мэт гэнэт ухасхийх нь тэр. Морьдын хөдөлгөөн гүнзгий ус гаталж буй мэт хөшүүн харагдах ажээ. Айкен удаахь мориныхоо цулбуураас атгаад цас зүсэн алхахад зузаан хунгар дунд хоёр хөл нь живэв.
Би Ларсэний хамтаар бараг зуу гаруй кг-ийн жин татах ачаатай чаргаа араас нь түлхлээ. Санаснаас ч хэцүү аж. Байдаг хүчээ дайчлавч байрнаасаа огт хөдлөхгүй байгаа мэт санагдаж байв. Цасан дунд шургаж унасаар нэг мэдсэн хамаг бие хөлөрчээ. Гэсэн ч биднийг чаргаа түлхэх зуур Нөрбек, Айкен хоёр морьдоо урагш чангаасаар л байв. Даваан дээр гарчихвал бүх зүйл болчих гээд байдаг.
Моторт тэрэг, хар зам гэж үгүй алслагдмал энэ нутгийн өвлийн улирал харц булаах үзэсгэлэнт төрхтэй ажээ. Морьд энд моторт тэргийг орлодог. Нөрбекийн өвөг дээдэс ачлага уналганд зориулж агт морьдыг сургажээ. Зэрлэг адуунуудын хувьд, сүүлчийн мөстлөгийн үеийн тэсгим хүйтнийг тэсч үлдсэн цөөхөн газруудын нэг нь Алтайн нуруунаас Румыний уулс хүртэлх 5 мянга орчим км үргэлжилсэн Евразийн аугаа уудам хээр тал, тайгын бүс гэдгийг археологичид баталдаг. Тэгвэл саяхны судалгаагаар зургаан мянган жилийн өмнө яг энэ бүс нутагт зэрлэг адууг гаршуулсан болохыг нотолжээ.
Ангасан морьд цангаагаа цасаар тайлах зуур Ларсэн бид хоёр цанаа углаад давааны хойд энгэрээр гулгангаа аглаг хөвчийн гүн рүү уухайлж хашгирлаа. Нөрбек, Айкен хоёр чаргандаа сууцгаажээ. Хэдий чарга маань орчин үеийнх, бас ургаа моддыг сүлжин уул уруудаж болох байсан ч, Алтайн уулс дахь эртний цаначид шиг хунгар цасан дээгүүр салхи татуулан давхисандаа нэн таатай байв.
Цаашлах тусам цас зузаарч, морьд маань байсхийгээд л цасанд шигдэж байлаа. Нөрбек бол Ларсентай адил хашир эр юм. Тэд олон удаагийн цанын аялалд хамтдаа оролцож байсан ч би яагаад ч юм, морьдод санаа зовниж эхлэв. “Морьд үхэж ч мэднэ шүү дээ” гэсэн санаа зовнингуй үгийг минь хэлмэрч Айкен түүнд дуулгалаа.
Бүсэлхийгээр татах хунгар дунд ганцаар зогсоод чаргаа цаснаас гаргах гэж оролдох Нөрбек над руу хяламхийснээ толгойгоо сэгсэрч байгаа харагдав. Ийнхүү бидний аялал цааш үргэлжилсээр. Ларсен бид хоёр чаргануудын дэргэд цанаар гулгаж явсан бөгөөд цасан нурангитай газар тааралдвал морьдод жим гаргахын тулд цас малтаж тусалдаг байв.
Бүрэнхий болох үес морьд маань өлдөж ядарсан гэдэг нь илт. Нөрбек морьдоо сул тавив. Агаарын хэм -40 рүү ойртох бөгөөд морьд маань мөнгөн хуягаа өмсжээ. Гэсэн ч Нөрбек тэвдсэн шинжгүй, туйлын тайван харагдав. Ларсэн нэг биш удаа Нөрбекийн чарга жолоодох арга ухааныг шагшран өгүүлж байсан ч би хувьдаа түүний гөжүүд, өрөвдөх сэтгэлгүй зангаас болж морьд маань үхнэ гэдэгт бүрэн итгэчихээд байв.
Удалгүй Нөрбек морьдоо чарганд хөллөж, бид үдшийн харанхуйтай зэрэгцэн цааш хөдөллөө. Оддын гялбаанд уул толгод цайран хөхрөх ажээ. Цанаар гулган зам хороож явсан би нэг мэдэхэд миний гар хөл мөс шиг хүйтэн болчихсоныг анзаарлаа. Гэхдээ бие минь дулаан илчээ алдаагүй хэвээр. Мянга мянган жилийн турш Нөрбек болоод түүний өвөг дээдэс урт аяныг яг ингэж туулдаг байсан гэхээр сэтгэлд сайхан санагдав.
Бидний дөрвөн аялагч тэрхүү эртний цаначдын аргаар аялж яваа бөгөөд бас амьд гаръя л гэвэл урагш цөхрөлтгүй тэмүүлж байх хэрэгтэй гэдгийг хэнээс ч илүү мэдэж байлаа. Гэвч бодит байдалтай нүүр тулмагцаа би цөхөрч гүйцсэн. Үнэндээ аялал маань, бодож тунгаах бус, зөвхөн урагшлахыг шаарддаг тун энгийн зарчимтай байв. Би Нөрбекийн туршлага, түүний арга ухаанд бүхнээ даатгаад юуг ч эргэцүүлж бодолгүйгээр шөнийн харанхуйд гулгаж явлаа. Ийн явах нь нуруун дээрээс нэгэн хүнд ачааг аваад хаячих шиг мэдрэмж төрүүлсэн.
Түнэр харанхуйн дунд бяцхан шар гэрэл асч байхыг хараад би хөөрөн баярлаж билээ. Цасан “уул овоод”-ыг өгсөж уруудах бүрт нэг анивчиж, нэг алга болох тэрхүү гэрэл хязгааргүй харанхуйн дундах цорын ганц авралын гэгээ юм шиг санагдсан. Харин ойртох тусам бяцхан гэрэл байшингийн чийдэн болох нь танигдсан. Ийнхүү бид аврагдлаа.
Нохойн хуцах чимээнд хөвөнтэй зузаан өмд өмссөн эр биднийг угтаж авсан юм. Чаргаа гадаа нь байршуулаад түүнтэй гар барин мэндчилэв. Эсгий үүдийг сөхөн ороход байшинд эхнэр, хүү хоёр нь гайхаж балмагдсан шинжтэй сууж байлаа. Бид харанхуй шөнө эднийхийг олсондоо итгэж чадахгүй байсан бол тэд ийм дүн өвлийн хүйтнээр,ийм харанхуй шөнөөр, ийм зэлүүд нутагт юу хийж явааг маань ер ухаж ойлгохгүй байгаа харагдав.
Айкен гэрийн эзнийг танилцууллаа. Нэр нь “Урт удаан амьдрал” гэсэн утгатай Вомир Узак унжуу хамартай, намхан туранхай эр ажээ. Эхнэр Мэйр Гүл нь дугураг бөөрөнхий царайтай сайхан эмэгтэй байв. Нүүр дүүрэн инээмсэглэх Жанат хүү нь 12 настай болов уу гэмээр харагдав. Айкен тэднийд хоноглож болох эсэхийг асуутал:
“Бололгүй яахав ээ. Та нар бол манай зочид” хэмээн гэрийн эзэн хариулав. Үдшийн 10 цаг болж байсан ч Мэйр Гүл пийшинд гал өрдөж, тогоо дүүрэн мах чаналаа.
Нөрбек гэрийн эзний хамтаар морьдыг чарганаас суллав. Эднийх морины зүчээгүй юмсанж. Ядарсан амьтдад ус, өвс ч өгсөнгүй, зүгээр л зөнд нь орхичихов. Морьд юу ч болоогүй мэт үүрсэн зогсох нь хүлцэн тэвчихийн гайхамшиг ч юм шиг. Болдог сон бол би тэднийг дулаахан, тохитой газар руу тууж оруулмаар санагдсан.
Айкений хэлснээр бол, гэрийн эзэд адуу малладаг гэнэ. Бид Хэмү тосгонг зорьж яваа гэдгээ тэдэнд дуулгалаа. Узак анхааралтай сонсож буй гэдгээ илтгэх мэт толгойгоо дохисноо “Цас нурснаас тосгоны зам хаагдсан” хэмээн хайнгадуу өгүүлэв. Үнэндээ “зам хаагдсан” гэдэг нь “явах боломжгүй” гэсэн үг биш болохыг бид дорхноо ойлгосон юм. Хүч тэнхээ, хүсэл зориг хоёроор тосгонд хүрч болдог гэнэ.
Цаг орчмын дараа Нөрбек гадагш гарч морьдод өвс өглөө. “Хэрвээ ядарсан морьдод ус эхэлж өгвөл гэдсээ дүүртэл уугаад өвс идэхээ байчихдаг юм” хэмээн тэрээр өөрийнхөө үйлдлийг товч бөгөөд тодорхой тайлбарлав. Үдэш орой болсон хойно, бид цөцгий, гоймонтой үхрийн махан хуурга, талх, жимсний чанамал зэргийг өрж тавьсан ширээний ард сууцгаалаа. Энэ зуур Нөрбек морьдоо услахаар гарав. Тэрээр морьдтойгоо ер нь л “хүйтэн хөндий” харьцах ажээ. Ядаж бүх биеэр нь бүрхсэн мөсөн ширхгүүдийг хүртэл хусаж унагаасангүй. “Морьдоо хучихгүй юм уу?” гэж намайг асуухад тэрээр “Үгүй” гэж байгаа бололтой толгойгоо сэгсрэв.
Их цасан дунд өдөржин явсан болоод ч тэр үү бодол санаа маань уужирч цэлмэжээ. Дээрээс нь гэдсээ подхийлгэчихсэн, бас аяншиж ядарсан тул бид унтахаар зэхэв. Байшингийн хананд бэхэлж тогтоосон, бараг ор гэж хэлж болохуйц модон тавцан дээр ширдэг зулжээ. Хэмжээний хувьд бидний дөрвөн эр, гэрийн эздийг хамтад нь багтаахуйц хангалттай том аж. Би аяны хөнжилдөө шургамагцаа гүн нойронд автлаа.
Өглөө нойрноос сэртэл Мэйр Гүл галаа түлчихсэн, халуун сүүтэй цай ширээн дээр тавьчихсан байв. Би морьд маань үдшийн тасхийм хүйтэнд зогсоогоороо хөлдчихсөн, бараг хаврын урь ортол мөстсөн чигээрээ энэ айлын үүд хаалгыг харуулдан зогсохвий гэсэн шүү юм бодоод гадагш гарлаа. Гэтэл морьд маань амьд хэвээр төдийгүй бүр чарганд хөллүүлж байгаа харагдав.
Хэмү тосгон хүрэхийн тулд бид өөрсдөө жим малтаж гаргах ёстой гэж Узак зөвлөсөн бөгөөд бид түүнийг аялалдаа туслуулахаар болов. Тэр бидэнд газарчлах юм. Урьд шөнө хоноглосон Узакийн гэр тэртээд алсран холдохуйд Мэйр Гүл алсад гараа даллан зогсож байгаа харагдав.
Ларсэн бид хоёр морьддоо хүнд ачаа болж, тээр болохгүйн тулд цанаар гулгахыг илүүд үзсэн бол Айкен, Нөрбек хоёр чаргаа жолоодож явлаа. Нохой зээхийн мөр замд олон тааралдав. Үл үзэгдэгч гэдгээрээ алдаршсан энэ этгээд амьтны ул мөр ингэж элбэг тохиолдсон нь эндхийн газар нутаг зэрлэг дагшинаараа буйг нотолж байна хэмээн Ларсен өгүүллээ.
Ийнхүү аялал цааш үргэлжилсээр, бас уулын хөндий улам нарийссаар. Удахгүй ямар нэгэн саад тотгор учирна даа гэж зөнгөөрөө мэдэрч байсан нь ёсоор болов. Цасан нуранги чарганы замыг далдалж нуусан байлаа.
Морьд алгуурхан зогсоход Узак хүрзээ барин цас малтаж эхлэв. Бид дөрөв ч бас зам жим гаргачих санаатай цанаараа “хүрзэдлээ”. Малтаад л байдаг, малтаад л байдаг, маш их цаг гарздаж байлаа. Энэ маягаараа бүтэн өдрийг барах нь гэж би таамаглав.
Уйгагүй малтаж, хүрзэдсэний эцэст энэ нутгийнхан олон зуун жилийн турш яг ингэж цас малтан, урагшлах жим гаргадаг байсан юм байна гэдэгт итгэсэн. Нөрбек, Айкен, Узак ч мөн адил өөр арга чарга бодолгүй цас малтаад л байсан. Ингэж үйлдэх нь хэчнээн бэрх хэцүү, хэчнээн их цаг үрэх байсан ч тэдэнд үүнээс өөр сонголт байхгүй.
Бас би ямар ч сонголтгүй үед бүх санаа зовнил оргүй арилдаг гэдгийг олж мэдсэн. Бидэнд цасан нурангины дээгүүр, доогуур, хажуугаар, эсвэл бүр тойрч гарах сонголт байгаагүй, гагц чигээрээ сэтэлж гарах ганцхан зам байсан. Тиймээс цөхөрч, няцаж, бууж өгөлгүйгээр малтаад л байх хэрэгтэй юм билээ. Уур уцаар, оргилсон сэтгэл хөдлөл энд хэрэггүй. Би бодол санаагаа чөлөөлж, зөвхөн зогсоо зайгүй хөдөлж тэмүүлэхэд анхаарлаа хандуулав.
Хэрэв миний төрсөн нутаг Вайомингэд яг ийм цасан нуранга замд дайралдвал ахмад настай хүмүүс үүнийг “сорилт” гэж тодорхойлдог бол залуучууд “азгүйтэл” гэж үзэх байсан. Харин Алтайн нуруунд нутагладаг казах түмэн иймэрхүү саад тотгорыг сэтгэлийн хөдлөлөөр жинлэж хэмждэггүй. Тэдний хувьд цасан нуранги бол өдөр тутам тохиолддог, энгийн л зүйл. Тэд бол санаа алдаж суудаггүй, шууд л үйлддэг, бүр хичээл зүтгэл, цаг хугацаа хэчнээн их шаардсан ч малтаад л гардаг улс.
Хамгийн гайхамшигтай нь, бид хоёрхон цагийн дотор өнөөх уул овоо шиг их цасыг сэтлэн зам гаргаж чадсан юмдаг. Цааш жаахан яваад л дахиад нэг цасан нуранги замд хөндөлссөн ч энэ удаад миний санаа ер зовоогүй. Дахиад л малтаад гарчих юм чинь гэж бодсон. Чаргаар аялна гэдэг, нэг үгээр “Зэнгийн тойрог” ч юм шиг.
Дараагийн айлд очиход хэдийн үд хэвийсэн байлаа. Найрсаг зантай казах гэр бүл гэрийн боорцог, сүүтэй цайгаар дайлав. Тэдний гэрийн гадаа цасан дунд нарны хавтан зоожээ. Үүгээр гар утсаа цэнэглэдэг гэнэ. Бас гэрийнх нь шалан дээр өргөгч цамхаг бүхий тоглоомон машин хэвтэж байлаа.
Гурван настай болов уу гэмээр, туг үс үлдээгээд толгойгоо гөлчийтэл хусуулчихсан өөдөсхөн хүү чамин тоглоомоо эвдлэх гэж оролдох тоолонд пийшингийн дэргэд суух настай эмээ нь анхаарал хандуулдаг байв. Саяхан л бид цас мөсөн дунд явж байсан бол одоо соёл иргэншлийн зааг хязгаарт нэгэнт хүрч иржээ.
Хэмү тосгон хүрэх үлдсэн зам цасанд дарагдаагүй байлаа. Ларсэн бид хоёр цааш цанаар явсангүй, чарган дээрээ суусан юм. Хунгар цас замд дахин тааралдахгүй тул морьд маань тэнхээ мэдэн давхив.
Нарны туяанд гялалзан гялбалзах цасан дээгүүр модон чарганууд мөсөн дээгүүр гулгах мэт урагш эрчилнэ. Эцэст нь бид чадлаа шүү дээ гэж баярлавч энэ бүхэн сэтгэлийг минь нэг л гонсгор болгов. Хэмү тосгонд эртний цаначид ч, энэ цаг үеийн цасны жийп ч бий. Би ийм үнэнтэй нүүр тулахад хараахан бэлэн биш байлаа. Тэрхэн цаг мөчид өнө эртний түүхт Алтайн нуруунд үлдчихмээр ч юм шиг санагдсан шүү.
Хэмү тосгоны намхан сууцнууд, бас сууринг хучсан саарал утаа тэртээд үзэгдэхэд өмнөх замд минь дахин нэг удаа цастай даваа тааралдаасай гэж би битүүхэн хүссэн. Морин чаргаа хөлөглөн эзгүй буйд нутгийн гүнд, илүү олон шөнийг өнгөрөөмөөр ч юм шиг санагдсан. Бас эх нутаг нь ийм онгон зэлүүд байгаад Нөрбек, Айкен хоёрт битүүхэн атаархах шиг болсон.
2 сэтгэгдэлтэй
Гөө мөн сайхан орчуулжээ. Зүгээр л урсаад байлаа.
ReplyDeleteЗэнгийн тойрог
ReplyDelete