“Б.РИНЧЕН - МОНГОЛЫН ЗА - АНДАГААР БУЙ ЗАА” “Энэ бол агуу их билгүүн номч Бямбын Ринчен багшийн гадаад, дотоодын сонин хэвлэлд гарсан өгүүлэл нийтлэлүүдийн эмхэтгэл. Энд угсаатны зүй, зан заншил, монгол хэл, соёл гээд хөндөөгүй сэдэв ховор. Г.Ловор гуайн эмхлэн хэвлүүлсэн эл ном Монголын соёлын түүхэнд гойд чухалд тооцогдоно шүү.”
	“Г.АКИМ - ТЭНГЭРИЙН НОХОЙ” “Хятад хэл дээр гарсан энэ номыг дурсгалтай гэж онцолдгийн учир юу вэ гэвэл номыг бүтээхэд би нөхөртөө их тус хүргэсэн юм. Чонын анчингуудын яриа хөөрөө, янз бүрийн сонирхолтой баримтуудыг Аким руу Хэнтийгээс бичиж явуулдаг байсан нь энэ номонд бүгд орсон. Мөн заавал дурдууштай, нэг сонин зүйл гэвэл энэ номын эхний хуудсан дээр миний “Чононд өргөх их элегия” шүлгээс “Хөхий чинь хүний түүх ноолон, Хүний үрийг хүн болгосон түүхтэй” гэх хоёр мөрийг эш татсан байгаа. Үүнээс гадна, манай аав Ломбо гайхамшигтай анч хүн байсан. Аавынхаа ангийн санг энэ номонд бас оруулсан. Тийм учраас энэ бол миний хувьд хамгийн хүндэтгэдэг ном юм.”
	“М.ЦЭДЭНДОРЖ - БУРХАН БУУДАЙН ХӨХ САЛХИ” “Цэдэндорж багшийг нас барсны дараа Хуушаан ахын эмхэтгэж гаргасан энэ номонд багшийн гол гол уран бүтээлүүд бүгд орсон. Би үүнийг жил бүр мөргөж уншдаг юм. Өдгөө энэ маань олддоггүй, ховор номд тооцогдох болжээ. Гэхдээ багш сүүлд намайг гэрт нь очиход “Алтайн дэвтэр” гэх гарчигтай далбагар дэвтэр нээчихсэн байсан. Тэр дэвтэр ерөөсөө олдохгүй байгаа. Тэнд өөр ямар ч номонд нь ороогүй “Хүний ухаан ходоодондоо байдаг” гэх зэрэг гайхамшигтай шүлгүүд байсныг би тод санаж байна. Даанч тэр дэвтэр алга болчихсон.”
	“Ш.ГААДАМБА – НУУЦ ТОВЧООНЫ НУУЦСААС” “Га багшийн энэ бүтээлийг “Нууц товчоо”-ны үг бүрийн утгыг тайлсан анхны ном гэж хэлж болно. Тийм учраас энэ бол “Нууц товчоо”-г судалдаг, “Нууц товчоо”-г биширдэг хүн бүрт байх ёстой ном юм.”
	“Р.ТААГҮР – ӨРГӨЛИЙН ДУУЛАЛ” “Удаах ном бол Бадраа багшийн хинди хэлнээс орчуулсан агуу их Таагүрийн “Өргөлийн дуулал”. Орчуулга нь ч тэр, шүлэг нь ч тэр үнэхээр гайхамшигтай. Үүнийг залуу найрагч бүр бишрэн унших ёстой. Энэ бол яруу найрагч хүн ертөнцийг өөрийнхөө ухаанаар хэрхэн таньдаг юм, дараа нь олж таньсныгаа хэрхэн шүлэглэдэг юм гэдгийг илэрхийлсэн гүн сэтгэмжийн ном. Таагүр бол дэлхийн яруу найрагт Азиас анх удаа Нобелийн шагнал хүртсэн агуу хүн шүү дээ. Хамгийн гол нь Таагүр их сэтгэгч байсан. Сүүлд амьд сэрүүн байхдаа Эйнштейнтэй уулзсан гэдэг. Залуус ярилцлагыг нь олоод уншчих хэрэгтэй.”
	“М.ЦЭДЭНДОРЖ – УТГА ЗОХИОЛЫН ТУХАЙ; ЭДУАРДАС МЕЖЕЛАЙТИС - ХҮН” “Цэ багш “Утга зохиолын тухай” нэрт нимгэхэн номондоо өөрийн утга зохиол, яруу найргийн тухай үзэл бодлоо шингээсэн. Энд гадаадын зохиолчдын тухай маш сайхан хөргүүд бий. Бүгд этгээд сонин бичлэгтэй. Жишээ нь “Зэр зэвсэг минь, баяртай” номны оршилд Хэмингуэйн тухай маш сайхан бичсэн. Ер нь манай багш номны оршлыг гайхамшигтай сайхан бичдэг байсан даа. Аливаа номын утгыг өөрийнхөө оюун ухаанаар тайлаад, тэр номноос уншигч юу ойлгож сурах уу гэдгийг задалж бичдэг. Цэ багшийн оршилтой олон ном бий. Залуусын номд ч, орчуулгын бүтээлүүдэд ч олон оршил бичсэн. Нэг үгээр номонд оршил бичих соёлыг манай багш дэлгэрүүлсэн гэж хэлж болно. Хоёрдахь ном гэвэл Эдуардас Межелайтисийн “Хүн” найраглал. Бас л багшийн орчуулга. Харамсалтай түүх гэвэл Межелайтис Цэ багшийг зуны гурван сар эдлэн дээрээ загасчилж, утга зохиолын тухай ярилцъя гэж урьсан байдаг. Даанч Зохиолчдын хороо тэр захиаг нь багшид хэлэлгүй дарчихсан гэдэг. Межелайтисийн захиаг би хожим үзсэн. Тэрхүү захиагаа “Хамгийн ойрхон, хамгийн холын Мишигийн Цэдэндоржид” гэж хаягласан байдаг. Хэрэв багш маань Межелайтистэй уулзахаар явсан бол Монголын ард түмэнд танин мэдэхүйн их бэлэг авчрах байсан даа.”
	“Г.АЮУРЗАНА – ГАНЦААР ЦАЙВАР НАВЧ” “Аюурзанын анхны бүтээл гэхэд энэ бол сонин ном. Анхны номоо ингэж томоор зурагласан хүний дараа дараагийн бүтээл улам “сонин” байх нь тодорхой байсан. Аюур ч тэр чанарыг хангасан. Одоогоор жинхэнэ яруу найрагч гэвэл би Аюурзана л гэж хэлнэ дээ. Аюур энэ номоо гараар хийсэн гэдэг. Хавтасны зураг сэлт ч, доторх шүлгүүд нь ч маш сонин. Яруу найргийн цул ертөнцийг өөрийнхөөрөө ухаарсан анхны мэдрэмж хэзээд онцгой байдаг. Ухаандаа Б.Явуухулан Горькийг төгсөж ирээд “Мөнгөн хазаарын чимээ”-гээ гаргасан. Н.Нямдорж “Онон хатан ижий”-гээ гаргасан. Харин Г.Аюурзана “Ганцаар цайвар навч”-аа гаргасан юм. Горький гэх том дэг сургуульд суралцаж төгсөөд эх орондоо ирсний дараа гаргасан анхны ном гэдэг бол шинэчилж өөрчлөгдсөн сэтгэлгээний үр хөврөл, яруу найраг гэдэг агуу соёлыг яаж ухаарсны том илрэл гэж би боддог. Ер нь яруу найрагч хүнд анхны ном гэдэг их чухал шүү.”

ЯРИЛЦЛАГА ДОТОРХ ТЭМДЭГЛЭЛ Л.Нямаа гуай “Өдрийн сонин”-д өгсөн нэгэн ярилцлагадаа ийн ярьжээ: “Хэнтий аймгийн Өндөрхаан сумын хоёрдугаар сургууль буюу одоогийн “Тэмүжин” цогцолборын бага ангийн хичээлийн эрхлэгч байхдаа ангиудаар явж авьяастай хүүхэд хайлаа. Математикийн багш Товуудоржийн удирдсан дөрвийн А ангид ороод “Та нар ямар ном уншив” гэсэн чинь тээр ард сууж байгаа гозгор цагаан хүү “Зүрхний хилэн” уншсан гэж байна. “Юу гарч байна” гэсэн чинь маш мэдрэмжтэй ярьж байх юм. Тэгж Галсансүхийг олж авсан юм. Жаахан ээрүү, хэлгий хүүхэд байсан.” Харин яруу найрагч Б.Галсансүх Л.Нямаа багштайгаа учирсан түүхээ Бага тойруу дахь “Ноцтой мэдээ” сонины байрандаа ийн хуучилсан юм.   Б.ГАЛСАНСҮХ: -Миний шүлэг бичсэн түүх их сонин. Би чинь хоёр, гуравдугаар ангийн жаахан хүүхэд байхдаа бүжигчин болох санаатай Хан Хэнтийн чуулгын бүжгийн дугуйланд явж эхэлсэн юм. Тэгтэл хоёр гурав яваад л хөлийн шөрмөс татчихсан тул бүжгийн дугуйлангаа болиод, дараагаар нь хөгжмийн дугуйлангийн морин хийлний ангид оръё гэтэл сонсгол байхгүй гээд хасагдчихав. Гэтэл удалгүй “Пионерын үнэн” сониноос зургийн уралдаан зарласныг олж уншаад зургийн дэвтрээ дуустал зураг зурсан ч гэнэт явуулмааргүй санагдаад бүгдийг нь шатаагаад хаячихсан. Тэгээд байж байтал монгол хүн сансарт ниссэнийг тохиолдуулан пионер сурагчдын дунд яруу найргийн уралдаан зарлалаа. Зохион байгуулагч нь Зохиолчдын эвлэл, “Пионерын үнэн” сонин. Тэгмэгц нь хэдэн шүлэг бичээд тийш явуулчихлаа. Ингээд зуны амралт ч болов. Би шүлэг явуулсан гэдгээ ч мартчихлаа. Тэгтэл нэг өдөр ах маань сонинд талх боочихсон ажлаасаа ирэв. Өнөөх нь “Утга зохиол, урлаг” сонин. Ингээд гэрийн сүүдэрт нөгөө сониноо гүйлгэж хараад хэвтэж байтал уралдааны дүн гарчихаж шүү. Уншаад үзтэл Хэнтий аймгийн Өндөрхаан хотын найман жилийн сургуулийн сурагч Б.Галсансүх гуравдугаар байранд оров гэж байна. “Сансарт хүрсэн найрамдал” гэдэг шүлэг байсан санагдана. Би ч баярлаж гүйгээд бөөн баяр боллоо, маргаашнаас нь тэмдэглэлийн дэвтэр, бал, үзэг зэхэж аваад шүлэг бичиж эхэлсэн дээ. Ер нь би амралтаараа ном уншдаг хүүхэд байсан. Тэгтэл намар хичээл эхэлтэл нэг өдөр сургуулийн хичээлийн эрхлэгч Ломбын Нямаа манай ангид орж ирээд “Шүлэг, уран зохиол сонирхдог хүүхэд байна уу?” гэхэд нь би гараа өргөлөө. Тэгсэн зуны амралтаараа ямар ном уншсан бэ гэж асууж байна. Би “Зүрхний хилэн”-г уншсан гэлээ. Ийнхүү энэ өдрөөс хойш хичээлийн завсарлагаанаар өдөр бүр Нямаа багшид бичсэн шүлгээ уншиж шалгуулдаг болсон. Би багадаа жаахан ээрүү хэлгий хүүхэд байсан юм. Тэгэнгүүт л ээрүүг минь заснаа гээд л Нямаа багш Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн “Бурхад ба хүмүүс” гэх том, шүлэглэсэн романыг цээжлүүлдэг байв. Эхний өдөр гурван мөр, маргааш нь дөрвөн мөр, дараагийн өдөр нь зургаан мөр гэх мэтээр сүүлдээ бүр хуудас хуудсаар нь цээжлүүлдэг болж, улмаар цээжилснээ байн байн давтаж уншсаар ээрүү минь арилсан.  СУРВАЛЖЛАГЧ: -Орос хэлийг шүлэг уншиж сурсан гэж таны тухай ярьдаг юм билээ. Энэ үнэн үү? Б.ГАЛСАНСҮХ: -Тэгсэн тэгсэн. Нямаа багш зөвхөн шүлэглэсэн роман биш хажуугаар нь орос шүлэг цээжлүүлдэг байсан. СУРВАЛЖЛАГЧ: -Таныг 14-тэй байхад Эрдэнэт хот руу Н.Нямдорж найрагч руу шавь оруулахаар явуулсан гэдэг. Тэр үеийг та эргэн дурсаач? Б.ГАЛСАНСҮХ: -Намайг тав юм уу зургаадугаар ангид байхад Нямаа багш “Чамайг одоо өөр хүнд шавь оруулна. Хэнд шавь ормоор байна. Дэндэвийн Пүрэвдоржид шавь орох уу, Нямбуугийн Нямдоржид шавь орох уу” гэж асуухаар нь би Нямдорж багшийг сонгосон. Тэр үед Н.Нямдорж багш Эрдэнэт хотод манаачийн ажил хийдэг байв. Ингээд Нямаа багш надад захиа бичиж өгснийг нь өвөртлөөд зуныхаа амралтаар Эрдэнэтэд явж очсон. Гудамжинд тааралдсан хүмүүсээс “Яруу найрагч Нямдорж гуайнх хаана вэ” гэж сурагласаар олж очтол Дуламханд эгч “Нямдорж ах чинь манаандаа гарчихсан, маргааш өглөө ирнэ” гэж билээ. Тэр үед цаг ч сайхан байж, бүгд заагаад өгч байгаа юм. Ингээд маргааш өглөө нь Нямдорж багшид өнөөх захиагаа өгсөн дөө. СУРВАЛЖЛАГЧ: -Нямаа багш тэр захиандаа юу бичсэнийг та санаж байна уу? Б.ГАЛСАНСҮХ: Үгүй. Би уншиж үзээгүй.  СУРВАЛЖЛАГЧ: -Нямдорж багш таниар юу хийлгэдэг байсан бэ?   Б.ГАЛСАНСҮХ: -Манаатай өдөр нь манаанд хамт гарна. Нямдорж багш “Өдөрт таван шүлэг бич” гэж даалгадаг байв. Би гэрт нь байсан ч, манаанд хамт гарсан ч өдөр бүр таван шүлгээ бичнэ. Тэгмэгц бичсэн шүлгээ ахин дахин хуулж бич, хуулж бичих болгондоо өөрт таалагдаагүй нэг үгийг засаж бай гэж захидаг байсан. Энэ маягаар Нямдорж багшийнд хоёр гурван жил дараалан зуны амралтаараа очсон.