Хөвсгөл нуурын эргийн шугам 414 км. Энэ зам тийм ч амар хялбар биш. Хатгалаас Ханх руу өгсөхөд моторт тэрэг урд хормойг нь мөргөн зогсож, зөвхөн мориор л давж цаашилдаг өндөр даваа гүвээ, цавчим хясаа олон дайралдана. Нэг тодорч нэг алсрах бүдэгхэн шороон жимээр өөрийн сүүдрээс өөр ханьгүй ганцаар алхахад хүний бараа харахгүй хэд хонох нь энүүхэнд. Энд зөвхөн эцэс төгсгөлгүй тайга л үргэлжилнэ.
Харин Ханхаас Хатгал руу уруудахад 180 км шороон замаар шогших хэрэг гарна. Эрт цагт энэ зам бартаа саадтай, барж дийлэхээргүй, ёстой л төмөр хүлгийн хүч тэнхээг шавхтал нь сорьсон бэрх хэцүү жим байв. Архаг жолооч нар элсэнд сууж, шаварт шигдсээр хоёр хоног явж байж умард боомт хүрвэл “Хурдан явж ирлээ” хэмээн саймширдаг байсан гэдэг. Моддын зурвас чөлөөгөөр зурайх энэхүү замыг өдгөө ч элс, чийг идсэн хэвээр. Далай руу түрсэн ам бүрт нь хэдхэн эсгий гэр л зуншдаг зүүн эрэг бас л зэлүүд тайгын үргэлжлэл. Өдрийн турш алхаад хоёр гурван мотоцикл, хуучны фургон машинтай л тааралдана.
Тэгвэл яг энэ замаар Хөвсгөл нуурыг нар зөв тойрон ганцаар алхсан тэмдэглэлээ уншигч та бүхэндээ хүргэж байна. Хатгалаас гарч Хатгалд ирэхэд 20 орчим өдрийг зарцуулсан бол энэхүү тэмдэглэлийнхээ эхний өгүүлбэрийг тавиад, хойшлуулшгүй ажил албанд дөнгөлөгдсөөр ийм тэмдэглэл бичиж эхэлсэн гэдгээ ч ор тас мартаж орхиод, одоо л нэг юм эцсийн өгүүлбэрээ бичиж дуусгах энэ цаг мөч хүртэл барагцаалбал хоёр жилийг үрэн таран хийжээ. Тэмдэглэлд минь “гайхамшигтай, үзэсгэлэнтэй” гэх энгүй үгс ганц ч тааралдахгүй гэдгийг уншигчдадаа сануулъя. Угаас Хөвсгөл нуурын эрэг бүхэн, хөвөөн дэх модод бүхэн, хойморт нь дүнхийх сарьдаг уулс бүхэн цөм л дахин давтагдашгүй, бас давтан батлаад байх шаардлагагүй ер бусын гайхамшигтай, өнө мөнхийн үзэсгэлэнтэй билээ. Энэ бэсрэгхэн тэмдэглэл бяцхан охин Алис, аль эсвэл “аварга” Гулливерийн адал сонин түүх шиг гайхамшигт орны тухай бус, харин ганцаардлын хязгааргүй орон зайн тухай өгүүлэх юм.
1. Хоосон
Эхлээд бүх юм оргүй хоосонд, алсын алсад буй мэт санагдаж байлаа. Өчигдөр, өчигдрийн өмнөх өдөр, бүр тэрний цаад өдөр сэрсэн тэр л янзаараа наймдугаар сарын хоёрдахь Ням гарагийн үдэд гэнэтхэн нойрноос сэрэв. Тэгэхэд бүх юм урьдынхаараа байлаа: Хөшиг хаалттай, өрөө маань бүүдгэр, олоон өдрийн урьдаас өглөө сэрэхдээ ч, үдэд алхахдаа ч, үдэш нойрсохдоо ч боддог асан нэгэн аяллын санаа дотор минь бас л нойрмоглосон хэвээр. Бүх юм өчигдрийнх шигээ.
Өнөөдөр би энх тунх хорин долоон настай. Уолт Уитмэний “Энэ биеэ дуулна би” шүлгэнд тоо нь л өөр боловч яг ийм мөрт бий. Тэгэхэд аугаа найрагч гучин долоотой байж. Харин яг миний насан дээр Лермонтов “хүний амьдрал гэдэг чинь мунхаг, хоосон, шог юм байна” гэж хэлчхээд хэзээ ч эргэж ирэхгүйгээр хорвоог үүрд орхиход үгийн ертөнц бүхэлдээ уйлан гашуудсан гэдэг. Хэдий бидний амьдарсан он жилүүдийн тоо ижил ч бусдаар бол өөр хоорондоо дэндүү адилгүй. Харьцуулж байгаа юм биш л дээ, магад харьцуулагдахаар хүмүүс ч биш, гэлээ ч өдгөө би үхвэл уйлж гашуудах нь бүү хэл, үгүйлж санагалзах хүн энэ хотод ховор. Тийм юм болохгүй гэж өөдрөгөөр тунгаавал, дахиад дөрвөн жил амьд явахад л Дашдоржийн Нацагдоржоос ч удаан амьдрах нь. Их найрагчийн хажууд миний амьдрал ёстой л “мунхаг, хоосон, шог” эд л дээ. Юуны учир хар залуугаараа хорвоог орхисон агуу найрагчдын тухай дурсаад эхлэв ээ гэж уншигч та гайхаж магадгүй. Одоохон учрыг өгүүлэмз.
Суут зохиолчдоос үүдэлтэй сэтгэлийн хоосрол, уй гансрал энэ мэтчилэн шавхран дуусчихгүй. Тэдний цалгиж халгисан их авьяас үзгийг минь заримдаа өрөөний булан руу шидчихдэг юм. “Чадашгүй нь” хэмээн шантарч байгаа хэрэг. Гэвч “Алхимич”-ийг уншсаны дараа Бразилийн зохиолч Пауло Коело бүр хожуу насандаа бичгийн машин тачигнуулж эхэлснийг дуулаад өнөөх үзгээ өрөөний булангаас эрж билээ. Тийм ээ, зохиолчдын тухай, тэдний үхэл амьдралын тухай ийн хүүрнээд буй минь их энгийн учир шалтгаантай. Аяны бэсрэгхэн тэмдэглэл, алдартнуудын товч намтрыг эс тооцвол би хорин тав хүртлээ бичиг цаастай буурьтайхан зууралдаж үзээгүй нэгэн. Гэхдээ нэг л өдөр бичнэ дээ гэсэн гэгэлгэн бодол хүсэл мөрөөдлийн минь далайд тэртээ холын гэрэлт цамхаг адил бүдэгхэн гэрэлтдэг байлаа. Овоолсон сонины дунд он жилүүдийг элээсэн аав маань тэрхүү бяцхан оч гэрлийг хөлөг онгоцны хашир ахмад шиг гярхай ажчихаад үе үе уулзах бүртээ “Мянган тонн үгийн хүдрийг хайлуулж нэг тонн үгийн эрдэнэсийг гаргадаг” хэмээх Майковскийн ончтой үгийг шуналтайяа эшлэхдээ “Юу ч хамаагүй бич. Цонхоор хараад болжмор, хүүхдүүд, зам, машин, моддын тухай ч бичиж болно шүү дээ” хэмээн дотночлон захидаг байв.
Ийнхүү нэг л өдөр би үгс мэтгэж эхэллээ. Яг л над шиг юуг ч үл бичин он жилүүдийг үрчихээд 29 насандаа галзуухныхаа өрөөнд гэв гэнэтхэн л бичиж эхэлсэн Харүки Муракамийг зөвхөн энэ л учир шалтгаанаар нь дотночлон унших болов. Харамсалтай нь түүнийх шиг онгод тэнгэрийн дуудлага намайг хөтлөөгүй юм. Харин сэтгүүлийн газарт, суудаг ширээтэй болсон би эрхлэгчийн шахалтаар бичдэг боллоо. Үзэг цаас тууштай нийлүүлж үзээгүй хүнийг ажилд авсан нь бас л зоригтой алхам шүү. Ийнхүү хоёр жил яах ийхийн завдалгүй урсан оджээ. Нэг нь нөгөөтэйгөө нэвт сүлэлдсэн нарийн нэгдмэл энэ ертөнцөд сэтгүүлчийн асуулт л юуг ч чичлэн илчлэх хүчтэй, “Сэтгүүлч” хэмээх ганцхан үг үнэний үүдийг нээх шидэт шившлэгтэй гэдгийг, өдөр бүр хооллож, унтаж, бусдыг хайрлаж байдагтай адил бичих гэдэг бол амьдрах хэв маяг гэдгийг ойлгон ухаарсан нь энэ хугацаан дахь миний хамгийн том олз байв. Бусдаар бол би өөрийгөө голсоор, бусад маань ч намайг бичиж дадахыг хүлээсээр... Бас би бичиж туурвих гэдэг чинь шантарч халширмаар хэцүү зүйл гэдгийг ухаарч ойлгов. Эхлээд миний хувьд бичиж эхлэх нь л чухал байсан бол одоо надад цаашид үргэлжлүүлж бичих эсэхээ шийдэх нь л чухал болоод байна.
Яг энэ цаг мөчид би суудаг ширээндээ очилгүй нэг сар өнгөрснийг анзаарлаа. Учир нь ажлаасаа хугацаагүйгээр чөлөө авчихсан юм. Эхлээд чөлөө миний бүх юмны шалтгаан болсон. Удахгүй хаашаа ч хамаагүй холын холд одох шалтгаан, урьтаж төлөвлөнө гэж өөртөө цаг гаргаж буйн шалтгаан, үүрд эндээ үлдчихгүйн тулд өөрийгөө чөлөөлөх шалтгаан болдог байв. Гэвч энэ нэг сарын турш амьдралд минь юу ч өөрчлөгдсөнгүй. Өнөөх чөлөө маань өглөөд хэвтэж, оройд суух шалтаг төдийхөн болж хувирав. Нэг үгээр өдрийн хагасыг унтаж, шөнийн хагасыг гиюүрч өнгөрөөдөг боллоо.
Манайх жир нэгэн айл. Амьдардаг байр маань гурван өрөө, галзуух, жорлон, Г үсэг мэт давчуухан корридортой. Би ээж, бас эгчийн арван настай хүү хоёрын хөлд эсгий гудсан дээр унтдаг юм. Гэрийн маань хамгийн цэлгэр өрөө ээж бид гурвынх. Тэдний маань унтдаг, хөл нь хугарсан хүрэн буйдан өрөөний талыг дүүргэн үргэлж дэлгээстэй байдаг. Харин хэмжээгээрээ биднийхтэй бараг л адил гэмээр зэргэлдээх өрөөнд хоорондоо зургаан насны зөрүүтэй хоёр ч дэрсхэн хүү гаргасан эгч маань бага хүүтэйгээ суурьшдаг бол үүдний жижигхэн өрөөнд энэ жил их сургуулиа төгссөн охин дүү маань орь ганцаараа амьдардаг. Бид зургуулаа гэсэн үг: гурван эмэгтэй, гурван эр. Энэ дундаас эгчийн том жаал эмээгийнх болоод удаж байна. Тэд маань өглөөнөөс үдэш хүртэл ам зөрөлдөн маргалдах авч эмээгийнх нь уурлаад л зөөлөрдөг дуусашгүй энэрэл, зээгийнх нь гомдоод л мартдаг уучламтгай зан тэдний харилцааг улам ч бат бөх болгочихдогийг унтсаных нь дараа, суудаг ширээнийхээ араас тэднийг ажих болгондоо анзаардаг юм. Ээжийг эмээ нь өсгөсөн гэдэг. “Цаг хугацаа гэдэг нэг л тойргоор эргэж байдаг шиг байна, бид чинь эхэлсэн цэгтээ эргээд ирлээ шүү дээ” гэх Маркезийн үг юутай үнэн.
Манайх Бага тойруу дахь эгэл жирийн таван давхар тоосгон байшингийн нэгдүгээр давхарт байрладаг. Эрт дээр үед энэ байшинг эр цэргүүд барьсан юм гэнэ лээ. Элж мөлийсөн чулуун шат, энд тэндээ халцарсан орцны хана манай байшингийн насыг, магад хүнээр бол, ер зуу дөхсөнийг илтгэнэ. Гэсэн ч хэд алхаад л хотын төвийн хаана ч хүрчихдэг ашигтай байршилтай тул бид энэ байшиндаа хайртай. Хамгийн гол нь манай байшингийн хаяанд сүрлэг улиас модод бүхий бичил цэцэрлэг байдаг юм. Бидний хувьд энэхүү модот цэцэрлэг чихцэлдсэн энэ хотын буйд чөлөөн дэх тайвшралын бяцхан орон зай болдог билээ.
Ийнхүү би энгийн, жир нэгэн өглөө энэ л байрныхаа өнөөх өрөөнд эсгий гудсан дээрээ сэрсэн юм. Өчигдөр буюу наймдугаар сарын хамгийн бүгчим өдрүүдийн нэгэнд Туулын хөвөөнд найзынхаа гэр бүлтэй өнжиж, мөн долоон настай жаахан охинтой нь усаар байлдаж шалба нороод, дараа нь Зайсан толгойн хоолны мухлагт хуушуур идэж, цаашлаад Цэнгэлдэх хүрээлэнгийн хажуу дахь найзындаа зочлон том савтай шар айраг, хөргөгчин дэх дундуур сөжүг найзтайгаа хоосолчихоод, шөнийн гурван цагийн үед хоосон гудамжаар хоосорсон сэтгэлээ дааж ядан гав ганцаар алхсан нь эргэн санахад ойрмог өдрүүдийнх биш, өнгөрсөн дэх бүр холын үйл явдал ч юм шиг. Холын аянд хоосон цүнх л хамгийн тээртэй гэдэг юутай үнэн үг вэ! Амьдрал гэгч урт аянд дахиад л нэг зорилгогүй, хоосон өдөр эхлэх нь. Тийм учраас л энэ өглөө бүх юм оргүй хоосонд, алсын алсад буй мэт санагдаж билээ. Харин ганц л зүйл өөр буй нь “Манайх хулганатжээ...” гэх ээжийн үг.
Манайх модон шалтай учраас байсхийгээд л хулганатчихдаг юм. Бяцхан хулганууд бүтэн жил нам гүм байснаа нэг л шөнийн дотор, хэнийг ч унтуулахгүй шөнөжин түчигнэсээр дээш гарч ирдэг нь “Зуун жилийн ганцаардал” романд гардаг, бөмбөр нүдэж, бүрээ татан айлчлан ирснээ дуу шуугиантайхан зарладаг цыганы отгийг санагдуулам. Хулганууд ер бусын уйгагүй амьтад. Шавар, модыг жил тойрон мэрж, өчнөөн бэрхийг туулан манайд ирдгий нь бодохоор гаргасан нүхэнд нь хаалга цоож хийлгүй хамгаа дэлгэн онгорхой орхичихмоор. Хэрэв хүн бүр ийм уйгагүй байсан бол хорвоо дэлхий хэчнээн өөр байх бол оо? Үгүй ядаж, би тийм байж чадсан бол миний амьдрал одоогийнхоос огт өөр байх байлаа. Хамгийн инээдтэй нь, бяцхан хулгануудын уйгагүй хөдөлмөрч чанарыг ухаарч ойлгодоггүй юм аа гэхэд, өөрсдийнх нь биеийн жингээс хэдэн зуу дахин жижиг гэдгийг өдөр бүр дээр нь зогсдог электрон жин нь батлан хэлсээр байтал манай гэрийн бүсгүйчүүд “доод айлын” хөршүүдээсээ үхтлээ айж мэгдэнэ. Тийм учраас л би нүх хайж мөлхсөөр үдийг барав. Яг тэр агшинд тэр өдрийнхөө орой хар зах хаалгаа хаахын урьдаар хямд майхан, хийн зуух, эвхэгддэг хутга, борооны куртка худалдаж авчхаад “Гурав хоногийн дараа эндээс явна” гэж өөртөө хэлнэ гэдгээ огтхон ч төсөөлөөгүй явлаа. Харин хоосорсон сэтгэлийн гүнд хулганууд л үймэлдэж байв.
Цаг хугацаа гэдэг даажигнаантай эд. Өчнөөн өдрийг урьд өнгөрснөөс нь ялгараад байхааргүй өнгөрөөсөн атлаа үй олон үйл явдлыг зөвхөн нэг л өдөрт багтаачихдаг нь дэндүү хоржоонтой гэмээр. Тэгэхэд л хачин сонин мэдрэмж хулгануудын оронд үймэлдэв. Өнөөдөр гэдэг энэ өдөр дуусчихвал дотор минь удаан нойрмоглосон мөнөөх аялал оргүй хоосонд ангижрахыг, эхлэх цаг хугацаа хэмээн эхлэхэд нь л харамласан энэ зун үүрд өнгөрсөн рүү одохыг мэдрэв. Бүр гэв гэнэтхэн шүү. Гэлээ ч би юунд ч итгэж чадахгүй байлаа. Орой нь хар захаас хямдхан майхан сав авчхаад харанхуйд гэрийн зүг алхахдаа ч, “Гурав хоногийн дараа эндээс явна” гэж итгэлгүйхэн өөртөө сануулахдаа ч, маргааш нь номын дэлгүүрээс газрын зураг авчхаад дэлгэж зогсохдоо ч, нөгөөдөр нь дараа өдрийн 18:00 цагт хөдлөх автобусны тасалбар авчхаад халааслахдаа ч бүх юм бодит биш, хамгийн эцсийн мөчид хаашаа ч одолгүй гэртээ үлдчих мэт санагдаж байлаа. “Тийм ээ, эцсийн мөчид л би энд үлдэнэ.”
Ийнхүү гурав хоногийн дараах бүрхэг мөртлөө бороогүй үдэд цонхны тавцан дээр жилжин өнжсөн цэнхэр үүргэвчиндээ сүүлчийн гурав хоног цуглуулсан бүхнээ хийж баглав. Гэхдээ л өнөөх үл итгэсэн байдал надаас ер холдож өгсөнгүй. Үүргэвч минь хүртэл минийх биш, манайд ирээд түр гарсан харь жуулчных мэт санагдана. Аяллын автобус хуваарьт цагтаа хөдлөхөд нэг цаг гаруй л хугацаа үлджээ. Эхлээд үүргэвчээ, дараа нь өөрийгөө электрон жин дээр жинлэв. Өглөө, үд, оройд ч илжиг шиг зүтгэх энэ жин манай гэрийн эмэгтэйчүүдийг ууц нуруугаа чилтэл өдөржин үүрдэг юм. Тэдний маань зорилго харилцан адилгүй: Ээж эгч шиг, эгч дүү шиг болохыг, харин дүү жингээ барихыг зорьдог. Юутай ч, үүргэвч маань уух юмгүйгээр 17 орчим кг-ийг заах нь тэр.
Тэгтэл гэрээс гарахын урьдаар аав маань гартаа ууттай юм барьсаар гаднаас орж ирлээ. Орой бүр ирэхий нь хүлээдэг асан хүүхэд насны минь аав манайд амьдардаггүй болоод олон жилийг үджээ. Гэхдээ л өнөөг хүртэлх он жилүүд аавгүй өнгөрсөн гэвэл худал болно. Нэг ойртож, нэг алсарсаар барааны газраас биднийг ажих аав маань миний хувьд яг л нар шиг санагддаг юм. Тэр дэргэд атлаа хол. Бид аавыг тойроод л байвч түүнд алхам ч ойртож, бас түүнээс алхам ч холдож чаддаггүй сэн. Гэсэн ч бэрхшээлтэй, бууж өгмөөр үе бүхэнд аавын дэм бүүдгэр өдрүүдийн дараах нарлаг өглөө мэт хамгийн гэгээлэг итгэл найдвар, бүхнийг даван туулах хүч болдог байв. Ихэнхдээ л гундуухан хувцаслах аав маань энэ удаад хачин өнгөлөг харагдах аж. Цав цагаан цамц, цайны өмд хоёроо өмсжээ. Уг нь бол хуучирсан хөх жийнснээс ер салдаггүй хүн. Аав олон ч юм ярьсангүй: “Айлуудаар ороорой” гэснээ өнөөх ууттайгаа өгөөд гэнэтийн зочин шиг гараад явчихлаа. Гэм биш зан нь юм гээд дотроо уучлав. Харин надад өгсөн жижигхэн гялгар уутандаа самартай цай, нэг ширхэг лаа, тос даасан том ааруул хийжээ. Ингээд хамгийн сүүлчийн ачаагаа цүнхэллээ. Ээж шөл хийхээр завдсан ч явах цаг ойртсон тул болиулав. Би өдөржин үүргэвчээ баглаж, ээж цаг үргэлж намайг харуулдсан болохоор бид өлсөж буйгаа ч анзаарсангүй. Гэвч гэдэс өлсөх нь ер тээртэй санагдахгүй байв. Гол нь аливаа үйл яг л эцсийн цэгтээ тулмагц анх эхэлсэн газар руугаа буцаад зугтаачихвий гэхээс үнэн голоосоо айж байлаа.
Би итгэлгүйхэн босоод үүргэвчээ үүртэл миний дотор амь бөхтэй оршиж асан “Чадашгүй нь” гэх айдас хэчнээн их хүнд болохыг мэдрэв. Нуруу минь ачаагаа, урам зориг минь айдсаа даахгүй нь илт. Эргэж буцах эцсийн мөч арай л ойртоогүй учраас одоохондоо энэ бүхнийг тэвчиж чадах юм шиг санан ээж, эрэгтэй жаахан дүү хоёрыг дагуулан гэрээс гараад автобусны буудал руу алхлаа. Энэ бүхнээс хэзээ мөдгүй зугтаж ч магадгүй учраас зүгээр л нийтийн тээврийн автобусанд суугаад хотын баруун дүүрэгт хүрэх даруухан төлөвлөгөө боловсруулаад байсан юм. Сүр дуулиантайгаар үдүүлчихээд холын холд одох эр зориг дутчихвал хүний царай яаж харна даа гэхээс эмээсэн хэрэг. Гэхдээ ээж гэрийн ойролцоох автобусны буудал хүртэл дөхүүлж өгье гэлээ. Тэнгисийн автобусны буудал бахь байдгаараа. Бидний бяцхан үдэлтийг таамаглаж байгаа ч хүн алга. Мэдээж тэгэх албагүй л дээ, тийм учраас юундаа ч гомдоллох билээ.
Миний суух чиглэлийн автобус ирж яваа харагдав. Дүүг үнсээд, ээжид үнсүүллээ. Ээжийн харцанд гуниг хуржээ. Саарал бүүдгэр тэнгэрийн дор тэд маань бүр ч гунигтай санагдав. Би автобусны урд хаалгаар орлоо. Ээж миний хөдөлгөөн бүрийг алдалгүй ширтсээр л байв. Би үүргэвчээ буулган хаалганы дэргэдэх хүнгүй сандал дээр суув. Зэргэлдээх цонх саарал бүрсгэр наалттай учир ээж намайг харж чадахааргүй болжээ. Харин би утас мэт нарийхан зүйдлээр нь ээж, дүү хоёрыг ажив. Ээж мэгшин уйлж байлаа. Олон өдрийн дараа бороонд цохиулан бөглүү ойн гүнд майхандаа бүгэхдээ, ойн захаар, далайн хөвөөгөөр ганцаар алхахдаа энэ мөчийг би эргэн санасан юм. Тэгээд тэмдэглэлийн дэвтэртээ “Бүхий л амьдралын минь турш миний төлөө хамгийн нам гүм атлаа хамгаас хүчтэйгээр уйлж чадах цорын ганц эмэгтэй” хэмээн бичиж билээ. Ээж маань эхэндээ байж болох бүхий л аюул бэрхшээлийг тоочин энэ аяллыг эсэргүүцэж байсан ч эцсийн мөчид хамаг чадлаараа дэмжсэн. Өвдвөл уугаарай гээд уут дүүрэн эм авч өгсөн. Өлсвөл идээрэй гээд өчнөөн хоол хүнс бэлдэж өгсөн. “Ээж нь чамайг залбирлаар хучна аа” гээд итгэл найдвар бэлэглэсэн. Тэгээд эцэс сүүлд нь, намайг гэрээс гарахын яг өмнөхөн өөрт буй сүүлчийн хэдэн төгрөгөө надад өгсөн. Эзгүй зэлүүд газар энэ мөнгөөр юу хийх билээ гэж бодохоос илүүтэй “Ээж минь, та өөрөө юугаараа болгох гээд байгаа юм бэ” гэж санаа зовнисон. Гэсэн ч ээж “Заавал ав” гээд халгаагаагүй.
Одоо би орь ганцаараа. Цаашхи бүх замыг энэ л биеэрээ туулна. Автобус миний танил ертөнцийг дайран өнгөрсөөр хотын баруун хаяанд дөхөж ирэв. Том үүргэвчтэй л болохоос би энгийн л нэг зорчигч. Эргэн тойрны маань намайг үл ажих хэтэрхий нам гүм байдал “Энэ бүхэн бодит биш” гэсэн доторх айдастай минь улам л зөрчилдсөөр. Би автобуснаас буулаа. Хэрэв төрөлх хот чинь уйтгартай, дүнсгэр, хоосон санагдаад хаашаа ч хамаагүй холын холд, ганцаараа, магад хамгийн төсөрхөн зардлаар хэсүүчлэн бэдрэхийг хүсвэл чиний ирэх газар энэ. Тэгээд л би энд ирсэн юм.
Дараагийн автобусаа эрж олох, суудалдаа төвхнөх зэрэг нь “Энэ аяллыг яажшуухан барж дуусгана даа” гэсэн халшрам бодлын минь хажууд дэндүү амархан зүйлс байлаа. Зорчигчид бүрдэх зуур алгын чинээхэн дэвтэртээ анхны тэмдэглэлээ бичив. Эцсийн мөч дэргэд ирчихээд байхад би юуны учир эндээс буун, үүргэвчээ авчхаад, гэрийн зүг явахгүй байгаа юм бол доо гэж өөрөөсөө асуулаа. Уг нь миний бодлоор оргүй хоосноос эхэлсэн энэ аялал оргүй хоосон мэт утга учиргүй төгсөх ёстой байв. Гэвч би суусаар л. Гурав хоногийн өмнө “Манайх хулганатжээ...” гэх ээжийн үгээр нойрноос сэрсэн тэр өглөө би ингэж явна гэдгээ ч ер төсөөлөөгүй явлаа. Хоосон гэдэг ер бусын хүчтэй зүйл аж. Нэг л өдөр холын холд одохоор шийдсэнийг хоосноос л эхлэлтэй гэж би боддог юм. Надад бусдад гайхуулаад хэлчих тодорхой зорилго юу ч байгаагүй. Зүгээр л явах ёстой гэж гэв гэнэтхэн шийдсэн. Одоо л явахгүй бол үүрд эндээ үлдчих мэт, сэтгүүлчийн замналаа ор тас хаячих мэт санагдсан. Тэгэхээр энэ аялал оргүй хоосноос эхтэй. Би ердөө гурав хоногийн дотор үүргэвчин доторх бүх юмаа, бас итгэл найдвар, урам зоригоо олж цуглуулжээ. Хоосноос эхтэй энэ аялал хоосноор төгсөхгүй л байгаасай.
2. Өнөөдөр энд, маргааш тэнд
Хөвсгөл далайг би нүдээр үзэж байсангүй. Замын турш шөнөжин асгарсан хүйтэн бороонд далай надад ер төсөөлөгдөхгүй байлаа. Талд бороо орохыг би мэднэ, харин далайд бороо яаж ордгийг мэдэхгүй. Эрчлэх давалгаа нь эргээ нүдэж буйгаар төсөөлөгдөх ч шуугих чимээ нь үл сонсдоно. Эсвэл бороотой үед далай огт давалгаалдаггүй ч юм билүү, хэн мэдлээ. Хамгийн хачирхалтай нь, намайг холын холд хүргэх учиртай шөнийн автобус өглөөтэй уралдан Мөрөнд ирэхэд, бас намайг Хөвсгөл далайд хүргэх учиртай Хатгалын унаа үдтэй зэрэгцэн усан боомт дээр ирэхэд шөнөжин шаагисан ширүүн бороо хааш одсон нь мэдэгдэхгүй алга болчихсон байлаа. Үнэнийг хэлэхэд бороо миний хамгийн том айдас. Тийм учраас л аяллын минь эхний өдөр бороогүй байж таарсанд би хамгаас их баярлаж билээ. Гэвч үүнээс хэд хоногийн дараа далайд бороо яаж ордгийг уйдталаа, уйтгартлаа харж суусан юм даг. Хэрэв надаас хэн нэгэн “Далайд бороо яаж ордог вэ?” гэж асуувал “Бороо гунигтай ч юм шиг ороод л байна, ороод л байна, ороод л байна. Яг л тэнгэр бүхэлдээ тэнгис болчихсон мэт...” гэж хариулна.
Хатгал бол умардаас өмнө тийш сунан тогтсон Хөвсгөл нуурын хамгийн өмнөд суурин. Эндээс миний аялал эхэлж, энд миний аялал төгсөх учиртай. Харин Ханх бол умардын суурин. Би баруун эргээр алхсаар тэнд хүрч, тэндээсээ зүүн эргээр алхсаар Хатгалд ирэх ёстой. Би Хатгалыг ч, Ханхыг ч мэдэхгүй. Гагц Сүхбаатар хөлөг онгоцыг л кинон дээрээс, зурагт хуудсан дээрээс харсан билээ. Би унаанаасаа буугаад л энэ хөлөг онгоцыг удаанаар ширтэж зогссон. Түүнээс нэг л тийм дүнсгэр, номхон дөлгөөн, мөн хүчит давалгаанд ч ажирдаггүй ер бусын хүлцэнгүй тайван мэдрэмж төрсөн. Дараа нь би шороон замын дэргэдэх хүнгүй, эл хуль эрэг олж аваад далайг ширтэж баахан суусан. Бас гараараа ус хутгаж, зулайгаа чийглэсэн. Далай нойрсож буй мэт ер бусын нам гүм байлаа. Баруун эргээс зүүн эргийг ажвал бариад авчмаар ойрхон атал умард эрэг усны мандал руу уусан алга болчихсон мэт санагдав. Хэчнээн гярхай ажаад ч энэ далай эцэс төгсгөлгүй юм шиг... Хараа үл хүрэх тэр хязгаарт алхаж хүрнэ гэхээс зүрх үхнэ.
Гар утсаа хартал ажлын газрын эмэгтэйгээс нэлээд хэдэн уурссан зурвас иржээ. Намайг ор мөргүй, гэнэтхэн л алга болчихсонд бухимдангуй байгаа тэрбээр нэг нүүр комик сурталчилгааны зохиол бичиж явуул гэлээ. Би намуухан долгисох далайн чимээг анирдан, өвс чийг ихтэй бяцхан дов сондуул дээр суун хүйтэрвэл гал асаана даа гэж авчирсан сонины тасархай дээр өнөөх зохиолынхоо өрнөл, харилцан яриаг бичиж тэмдэглээд гар утсаараа өгүүлбэр өгүүлбэрээр нь хариу бичиж явуулав. Тэгмэгцээ утсаа шууд л унтраагаад өөрийгөө урьдын танил ертөнцөөсөө тасалчихлаа. Одоо би хэнд ч өргүй. Аялал эхлэхийн урьдаар сэтгэлийн ачаагаа хөнгөлөх ёстой гэж бодсон юм.
Би борооноос гадна шөнөөс айж байлаа. Түнэр харанхуйд далай ч харагдахгүй, тэнгэр ч харагдахгүй гэхээс айна. Үд нэгэнт хэвийж, харуй бүрий айсуй тул гэгээ тасрахаас урьтан хоноглох газар хайхаар үүргэвчээ үүрээд далайг өгсөн алхлаа. Үүргэвч маань тээртэй санагдахаа больжээ. Сэтгэлийн зовуурь, айдас махан биеийн өвдөлт, шаналлаас илүү хүчтэй гэдэг нь үнэн аж. Би нар шингэх хүртэл алхлаа. Зам зуур хуучин шилтгээн, эвдэрсэн завь, эзэнгүй зогсоол, бас нэгэн бельги гэр бүлтэй таарав. Наймдугаар сарын өдийд эрэг хавийн амралтын газрууд эл хуль болчихдог ажээ. Ой тал руугаа том том чулуутай, далай тал руугаа жижиг жижиг хайргатай эргийн бяцхан чөлөөнд нэг хүний жижигхэн майхангаа босгоод төвхнөлөө. Бөөрөнхий зүйл бол өнхөрсөөр далай руу орчихож мэдэх налуу газар юмсанж. Гэвч балар ой, хязгааргүй далайн зааг дахь цагаан чулуут энэ эрэг зэлүүд онгон нутгийн хэсэгхэн зурвас чөлөө, ганцаар аялахуйн тааламжит буудал гэвэл ононо.
Тэнгэр үүлэрхэг. Далай эргээ цохих чимээнээс өөр аниргүй. Далайг уртааш нь ширтвэл үүл, ус хоёр л мөргөлдөнө. Гэхдээ сэлэмний ир шиг нарийхан уулс далай, тэнгэр хоёрыг зааглаж буй нь бүрий нөмрөхийн өмнөх сүүлчийн гэгээнд бараг үл анзаарагдам гэмээр. Нааш алхах замдаа нэгэн завьчин эрээс “Далайн уснаас шууд ууж болох уу?” гэж асуусан. Тэр ихэд гайхсан янзтай “Бололгүй дээ” гэж хариулж билээ. Би хийн зуухаа дэлгэн, өөдөсхөн савандаа ус буцалгаж, аавын өгсөн самартай цайнаас хоёрыг ч уунгаа маргааш, маргаашийн цаад өдрүүдэд намайг хүлээж буй олон олон үл таних эргийг ширтэн суув. Яг энэ агшинд нарны сүүлчийн илч дулаан зүүн эргийн модот уулсын оройг илэх шахам төөнөсөөр хөөрөн дээшилж, унтарч буй лааны дөл шиг алгуурхнаар бөхөж билээ. Ингэж л эргэн тойронд минь харанхуй айлчилсан юм. Би хэзээ ч гэрээсээ ийм хол, эзгүй зэлүүд газар, тэртусмаа харанхуйд ганцаараа хоноглож байсангүй.
Харанхуй миний хамгийн эхний бодит айдас, нүүр тулах ёстой сорилт билээ. Гэхдээ л би түүнтэй нүүр учрахаас хулчийгаад зогсохгүй шөнө айсуй гэх эхний дохио тэмдгээр л шууд зугтчихсан юм даг. Учир нь майхан миний харанхуйгаас зугтах хоргодох байр болсон юм. Би тийш шургаж ороод л жаахан хүүхэд шиг шууд нүдээ аньчихсан. Харанхуйг даван туулж л байвал даарах, доороос нухах зэрэг нь тийм ч төвөгтэй, халширмаар биш санагдаж байлаа. Далай шөнөжин эргээ ноолов. Гэхдээ би салхи исгэрээд өнгөрөх төдийд л айснаасаа болоод дагжин чичирсэн атлаа давалгааны чимээнээс л ер айгаагүй юм даг. Өчигдөрхөн л дулаан хөнжилдөө сэрсэн би өнөөдөр ингээд хэвтэж байгаадаа нэг л итгэж өгөхгүй байлаа.
Өглөөн нарны эхний илч дулаанд майхан маань дорхноо бүлээцчихэв. Бүр удаан хэвтвэл бүгчимдэх шинжтэй шүү. Харанхуйгаас айх айдас минь өглөө болмогц л үргэн одчихсоныг сая л анзаарлаа. Оронд нь урьд шөнийн их даарсныг, оройжин доороос нухсаныг бодож тавгүйтсэн ч орой болмогц энэ бүхэн чухал биш, харин дахиад л харанхуйгаас айна гэдгээ мэдэж байв. Шөнийн турш амсхийгээгүй давалгаа өглөөний салхины нөлөөгөөр бүр ч хүч нэмжээ. Би хар цай чанаж уучхаад өөрийгөө утга учиртай ч юм шиг, эсвэл огтоос хэрэггүй ч юм шиг баахан асуултаар шалгаан хайргат эргийн дагуу нааш цааш холхилоо. Би юуны учир аялж байгаа вэ? Энэ аяллаас юуг хүсэн хүлээгээ юм бол? Энэ бүгдийн эцэст би өөрчлөгдөх ёстой юу? Ийн асуучхаад тэмдэглэлийн дэвтэртээ “Энэ аяллын зорилго бусдад чадна гэдгээ гайхуулах гэсэн хий хоосон чамирхал л бүү байгаасай” гэж бичив.
Дараа нь үүргэвчин доторхоо бүгдийг хоослоод өөрт буй бүхнээ бүртгэлээ. Хар захаас худалдаж авсан нэг хүний жижигхэн МАЙХАН, аяны ХИЙН ЗУУХ, борооны КУРТКА, эвхэгддэг ХУТГА-ыг эс тооцвол ихэнх хувцас хэрэглэл маань надад өөрт, бас манайд байж таарсан. Жишээлбэл, үүрч яваа цэнхэр ҮҮРГЭВЧ-ийг эгчийн өрөөний цонхны тавцангаас “олсон” юм. Хожим олж мэдсэнээр тэр нь хүргэн ахынх байсан юм билээ. Мөн чийг тусгаарлагч ДЭВСГЭР, гэрийн ШААХАЙ, МИШОК, хоолны ХОЁР САВ, ХАЛБАГА-ыг гэрээсээ зохицуулчихсан. Хувцасны тухайд гэвэл олон халаастай ногоон ӨМД, хөнгөн КЭЭТ, ЮҮДЭНТЭЙ ЦАМЦ, гурван ширхэг ФУТБОЛК, таван ОЙМС, хоёр ДОТООЖ, бараг аяллын турш байнга өмсөж явсан БИЕИЙН ТАМИРЫН ӨМД, эрээн ШООРТ, уулын ГУТАЛ, улаан НООСОН МАЛГАЙ, БОРООНЫ ЦУВАН УУТ гээд цөм миний өмсөж дадсан, хуучин хувцаснууд гэсэн үг. Ихэнх нь аяллын зориулалтгүй боловч надад үүнээс өөр төсөр арга байгаагүй. Харин Хөвсгөл аймгийн ГАЗРЫН ЗУРАГ-ийг номын дэлгүүрээс шинээр авсан бол ариун цэврийн цаас, оо, сойз, саван, ширхэгийн шампунь, чүдэнз, лаа, газ (4 ширхэг) болон хоол хүнсээ хүнсний захаас базаасан. Бороонд норгохгүйн тулд би бүх хоол хүнсээ саарал гялгар уутанд хийгээд баглачихсан юм. Миний бүх хоол гэвэл хагас кг борц, давсалсан самар, ууттай жигнэмэг, тус бүр дөрвөн ширхэг бэлэн гоймон, лапша гоймон, будаатай борцтой шөл, нэг сармис, хэдэн бор еэвэн, атга ааруул, барбарис чихэр, мөн ядрахад хүч тамир нэмдэг гэсэн учраас жижиг, том нийлсэн долоон шоколад, ингээд л болоо. Гэрээс гардаг өдөр аавын надад өгсөн жижиг гялгар уутанд хоёр ширхэг тос даасан том ааруул, нэг нойтон салфетка, 1 ширхэг лаа, 7 ширхэг найруулдаг самартай цай байв. Үүнээс гадна надад дүрдэг ногоон цай дөрөв, найруулдаг кофе хоёр, гүрж ногоон цай, уутны ёроолоор жаахан давс бий. Дүрдэг ногоон цайг нэг ч удаа ашиглаагүй бол найруулдаг самартай цай, кофег аялал эхэлсэн даруйд уугаад дуусгачихсан. Харин гүрж ногоон цайгаар өдөр бүрийн өглөө оройд хар цай чанаж уудаг байлаа. Бас үүргэвчинд минь гал асаана даа гэж авчирсан хоёр сонин, нэг асаагуур бий. Гэвч тэдгээрээр нэг ч удаа гал асааж чадаагүй юм. Мөн ээжийн бэлдэж өгсөн анхны тусламжийн уутанд спирттэй хөвөн, ходоодны эм, хоросол, шархны боолт, иодын уусмал, ханиадны эм бий. Ээж эмийн санчаар эм бүрийн дээр ямар үед уух ёстойг бичүүлжээ. Үүргэвчин доторх ачаа минь бараг ингээд гүйцэх шив. Нээрээ бараг мартах шахлаа, Хөвсгөлийн автобусанд суухын өмнөхөн хүнсний дэлгүүрээс худалдаж авсан цэвэр усны савыг аяллын турш авч явсан бөгөөд чанасан хар цайгаа тийш юүлээд өдөржин тэндээсээ уудаг байв.
Үүнээс гадна хүзүүнээсээ дүүжилчихдэг жижигхэн ногоон цүнхэндээ өөрт хэрэгтэй жижиг сажиг зүйлсээ бүгдийг багтаачихсан. Тэнд эвхэгддэг хутга, оосоргүй бугуйн цаг, хумсны хутга, цэнхэр палмастер, дуу хураагуур, гар утас, гар чийдэн, зай, иргэний үнэмлэх, банкны карт, бэлэн мөнгө, тэмдэглэлийн дэвтэр, цэнхэр бал бий. Оосоргүй цагийг би аяллын турш атгаж явсан. Япон найз нь ахад, харин ах надад өгсөн энэ цаг анхнаасаа л оосоргүй ирсэн юм. Миний хэнэггүй, хойш тавьдаг зангаас болж оосоргүй цаг маань олон жилийн турш номын тавиурын мухар сахисан. Аялалд гарахын урьд өдөр цагныхаа зайг солиулаад өнөөх хүзүүний цүнхэндээ хийчихсэн нь одоо бодоход тун ч хэрэгтэй алхам болжээ. Учир нь орлуулж, бас орхиж боломгүй цөөн хэдэн зүйлсийн маань дотор энэ цаг заавал багтана.
Би авч явах номоо удаан бодсоны эцэст “Зуун жилийн ганцаардал”-ын монгол орчуулгыг, Жэк Курокийн “Замд” (On The Road) романыг сонгож билээ. Гэтэл аялалд гардаг өдөр хамаг ачаа бараагаа баглачихаад байтал хоёрдахь ном ерөөсөө олдохгүй баахан сандаргасан. Ээжийг “Ном ачааны нэмэр биш үү” гэж хэлэхэд нь “Заавал авч явна!” гэж зөрүүдэлсээр өнөөх номоо эрж олсон юм даг. Энэ ном, энэ номыг өгсөн хүн, бас ижил нэрт кино нь ч миний хувьд юу юунаас илүү чухал. Залуу насаа дуусахаас өмнө заавал аялах ёстой гэдгийг энэ ном, энэ киноноос мэдэрсэн. Бас энэ номыг өгсөн хүн аялах төлөвлөгөөг маань ганцаархнаа эхнээс нь дэмжсэн юм. Бүх хүн “Битгий” хэмээн намайг мохоож байхад тэр л намайг “Одоо л яв” гэж ирлэсэн. Тиймээс л энэ номыг авч явахаар шийдсэн хэрэг. Үнэндээ энэ номыг эргүүлж тойруулж бараг амжаагүй. Ээжийн хэлдгээр ачааны нэмэр л болсон. Аяллын турш “Зуун жилийн ганцаардал”-аа ноолсоор, бүр дуусгаж ч амжилгүй ирсэн. Гэхдээ л номгүй аялна гэдэг миний хувьд ер төсөөлөгдөшгүй хэрэг байлаа. Тэр тусмаа Жэк Курокийн ном аяллын минь туг болсон юм. Мөн энэ номыг өгсөн хүн эргэж ирэх ёстой гэсэн итгэл найдварын минь оч болсон.
Аяллын кинонуудыг би ер нь л шимтэн үздэг хүүхэд байлаа. Сурагч хөвүүн байхдаа Че Гуварагийн оюутан цагийнх нь аяллын түүхээс сэдэвлэсэн “Мотоцикльчны өдрийн тэмдэглэл” киног үзчихээд “Хожим ингэж аялах юм сан” гэж чин сэтгэлээсээ хүсэж билээ. Дараа нь Америкийн баруун эрэг дагуу, зэлүүд уулсын хяр даган ганцаар алхдаг америк бүсгүйн тухай “Wild” киноноос олж мэдчихээд “Хэрэв би аялбал алхах ёстой юм байна” гэж шийдсэн. Харин “Into the wild”-аас “Алхаж аялах ёстой юм бол ганцаараа л явна. Бүр заавал зэрлэг умард руу явах болно” гэдгээ мэдэрсэн. Тийм учраас л эх нутгийнхаа хамгийн умард, онгон зэлүүд хязгаарыг зорьж ирсэн минь энэ.
3. Ой ба далайн огтолцох заагаар
Алхана гэдэг бодлоо чагнахын нэр, мартсан бүхнээ эргэн дурсах үйл явц, яг л хөвөгч завины ард ганцаар суучхаад зөвхөн арагш харж явахтай адил ч юм шиг. Бодолд минь айсуй ирээдүйн тухай юу ч орж ирээгүй, зөвхөн өнгөрснийг л өвдөлт зовуурьтай нь мэдэрч явсан. Утас эцэс төгсгөлгүй хөврөх мэт урт урт бодлууд оюун санааг минь зай завсаргүй чигчиж дүүргэхэд хэн нэгний уучилшгүй алдааг яг одоо л уучилж чадах юм шиг тийм эмзэг, өршөөнгүй мэдрэмж хамаг биеэр минь тархсан. Тийм ээ, ганцаар алхаж явахад хэнийг ч, юуг ч үзэн яддаггүй юм билээ.
Дотор жиндүүлэм хүйтэн бороо зогсохоо мэдэхгүй уйлагнан орсоор. Хэрэв бороо хэн нэгний нулимс юм бол шаналал ийм хүйтэн мэдрэгддэг гэж үү! Унах гэж буй, үгүй ээ, унаж буй өвгөн модны нөмөрт жижигхэн майхандаа бүгэхдээ би шантарч, шаналж байгаагаа мэдэрч суулаа. Бие минь ч, бодол минь ч дотроосоо жиндэж даарч байв. Бороонд нэвт норсон нойтон хувцсуудаа майхныхаа буланд овоолчихоод өнгөрсөн хоёр өдрийг нэхэн дурсав. Эхлээд би тун ч өөдрөг явсан. Алхаа хөнгөн, сэтгэл тэнэгэр. Учир нь би эхний хоноглосон эргээс хөдлөөд замд хөндөлсөх уул өөд мацсан юм. Тэгэхэд далай бүхэлдээ миний өлмий дор мэлтэлзэх шиг болсон. Сүхбаатар хөлөг онгоц далайг зүсэн аядуухнаар, нам гүм урагшилж байлаа. Тэр ихэмсэг агаад эгэл. Яг энэхэн агшинд энэ далайг бүү хэл, энэ дэлхийг ч тойрч чадмаар санагдсан. Гэвч энэ бардамнал, ихэрхүү бодол маань үд ч хүрээгүй унтарсан юм. Алхах уг нь амархан боловч алхаад л, алхаад л, алхаад л байхын хэцүүг би алхаж үзээд л биеийнхээ эд эс бүхнээр мэдэрч үзсэн.
Ер нь ганцаар алхахад шантрах энүүхэнд, бараг л алхам тутамд тохиодог зүйл, харин урам зориггүйтэх л хамгийн хэцүү. Ядарснаас үүдэлтэй шантрал жаахан амсхийхэд л эдгэчихдэг бол цөхрөл барагтаа л эдгэдэггүй. Эхний шөнө би жаахан хүүхэд шиг айж хоносон гэдгээ нуухгүй ээ. Удаах шөнө ч бас айсан. Гэвч дараа дараагийн шөнүүдэд үргэлж айгаад байхгүйгээ мэдэж байлаа. Бас далайд шөнө их хүйтэн болдог. Далайн жихүүн хүйтэн амьсгал шөнөжин намайг дааруулсан. Хоёрдахь шөнө ч бас даарсан. Гэвч дараа өдөр нь нэгэн амралтын газрын бүсгүйгээс “Хотод очихоороо заавал буцааж өгнө” гэж амлан дулаахан, нимгэн бүтээлэг гуйж аваад даарах айдсаа дарчихсан. Тэр Достоевскийн “Карамазовын хөвүүд”-ийг шимтэн уншиж байсныг одоо ч тод санаж байна. Явахад минь ууттай еэвэн өгсөн тэрхүү уриалгахан бүсгүй Ханх хүрэх гэж байгааг минь дуулаад цаасны тасархай дээр жижигхэн захиа бичмэгцээ “Ханхад очоод манай найзыг олж уулзаарай. Тэр чамд туслах болно. Нээрээ эндээс цааш айл амьтан, амралтын газар бараг л үгүй. Эзгүй зэлүүд тайга л бий” гэж хэлээд өнөөх захиагаа өгч билээ. Түүний хэлсэн үнэн байсаан, цаашлах тусам далайн эрэг улам эзгүйрсэн. Гэхдээ эзгүй зэлүүд байна гэдэг миний айх шалтгаан биш, угаас үүнийг л зорин тэмүүлж ирсэн бус уу! Харин гагц борооноос, эдгэшгүй шантралаас айж байлаа.
“Рэнчинлхүмбэ сумын хил” гэсэн төгөл доторх улаан хүрээтэй самбар, хадлангийн талбайдаа отоглосон настай эр, нас залуу хүү хоёр, гүйцэж түрүүлсэн ч нэг л мэдэхэд алхаанд минь гүйцэгдэн ард хоцорсон бартаат замын хоёр унаа, алгуурхан дусалснаа аажим ширүүссэн жиндүү бороо миний оршиж үзээгүй асан зэлүүд орон зай, зэрлэг умардын зааг зурваст тулаад ирчихлээ гэдгийг надад сануулав. Ойд тааралдсан хадууртай хүү араас минь хараад л байсан, хараад л байсан. Алхах зуураа эргэж харсан ч тэр надаас харцаа ер салгаагүй. Гэхдээ харцнаас нь атаархал, зэвүүцэл биш, хэзээ нэг өдөр ингэж аялна даа гэсэн сониуч, эрэмгий байдал мэдрэгдсэн.
Шивтнэсэн, хүйтэн бороонд нэвт норон алхахдаа “Борооноос зугтах хамгийн сайн арга бол түүнтэй нүүр тулах” хэмээн баатарлагаар бодож билээ. Харин дараа нь сөхрөн ойчиж буй өвгөн модны нөмөрт майхангаа босгочихоод дотор нь дагжин чичирч суухдаа “Би буруу боджээ. Борооноос зугтах хамгийн сайн арга бол бороо орохоос өмнө норохгүй байх аргыг сэдэх” гэж нойтон тэмдэглэлийн дэвтэртээ бичсэн. Лааны илч дулаанд майхан алгуурхнаар бүлээцлээ. Хоёр өдрийн турш 50 км алхсан нь нэг талаар ялалт боловч нөгөө талаар би ялагдаж байлаа. Биеийн минь зарим хэсэгт зовуурь илрэв. Зүүн хөлний өсгий цэврүүтэж, хэвлийгээр улаан бижрүү туураад зогсохгүй мөрний орчмоор хөндүүрлэн, улайгаад цус хуржээ. Бүх хувцас нойтон. Биед минь илч дулаан гэх юм үлдсэнгүй. Бодол санаа маань ч сул дорой, цааш алхаж чадах эсэхээ ч мэдэхгүй байлаа. Энэ их цөхрөлийг яажшуухан давж гарна даа. Бас бороо хурдан зогсоосой гэж хүснэ!
Гэтэл хүсвэл хясна гэгчээр бороо оройжин, шөнөжин, өглөөжин оров. Үдийн үед хэсэгхэн намдсан ч удалгүй дахиад л уйлагнав. Давалгаа яг л салхи шиг исгэрэн хуйларч байлаа. Магадгүй салхи далайн давалгаа болж хувирсан нь энэ байх. Ганц сайн мэдээ гэвэл өчигдөр шөнө юунаас ч айлгүй хонолоо. Шөнийн нам гүм дундах өчүүхэн төдий анир чимээ хамгийн ихээр айдас төрүүлдэг хэрнээ давалгаан чимээ л намайг тайвшруулах юм.
Би бүрий нөмрөхийн өмнөхөн майхнаасаа гарч далайг ажив. Тэр яг л зах хязгааргүй мэт цалгиж байлаа. Ер нь далайн эрэг бүр өөр, давтагдашгүй төрхтэй. Зарим нь элсэрхэг хайргатай, атгаад далай руу шидэхэд чулуугаар бороо ордог сон. Тэгвэл зарим нь аварга бул чулуудтай, далай тэднийг дийлж эс чадан хий дэмий л давалгаагаараа түлхдэг сэн. Би нэг удаа хясаа шиг хавтгай чулуутай эргийн дэргэдүүр явж өнгөрсөн. Бас далайн эрэг дээр аварга модод үй олноороо үхсэн байхыг олж харсан. Тэд элгээ тэврэн нойрсож буй мэт ер бусын гунигтай санагдаж билээ. Ойд модод янз бүрээр л үхэж байдаг. Зарим нь гунигтай, зарим нь гэнэтийн. Гэхдээ миний олж харсан шиг үхэл ховор. Далайн эргээс дээш арваад тохой өргөгдсөн өндөрлөг газраас модод эгээ л үсрэх гэж буй мэт далай руу тонгойж байсан. Тэдний дор үхсэн модод үй олноороо. Залуухан шинэсүүд араас нь унах гэж буй мэт өнгийн тогтсон нь хорвоо ертөнц дээрх хамгийн удаан “үсрэлт” гэмээр. Магадгүй энэ үсрэлт моддын хувьд амиа хорлолт ч байж мэднэ. Тэд одоо ч унасаар байна. Ингэж хөдөлгөөнгүй, анир чимээгүй унах нь төгс оршихуйнхаа эцсийн хязгаарыг гэтлэх хамгийн баатарлаг хэрнээ уулга алдам амиа хорлолт гэмээр. Бөмбөрцгийн түм буман модон дундаас тэд л ганцхан далай цэнгэг ус руу ерөөс эхний агаад сүүлчийн удаа үсэрсэн юм. Ингээд бодохоор ой хийгээд далай, чулуу хийгээд ус эхлэлгүй, эцэсгүй эсрэгцэл, өнө мөнхөд үргэлжлэх түлхэлцэл мэт удаанаар дайтан тэмцэлдэх ажээ. Эргийн аварга модод үндсээ булгалан үүрд нойрсох нь ой ялагдаж буй мэт авч түүний тогтоосон хязгаарт далай давалгаалан оршдог нь ойг бүхнээс өндөрт тунхаглана. Тэгтэл далай “Үгүй дээ. Намайг тойрч чи ургасан юм” гэсэн шиг үдэш ч үл амсхийн эргээ ноолно.
Өнөөдөр дэргэдүүр нэг ч машин, мотоцикл өнгөрсөнгүй. Үдшийн харанхуйд цаасан дэнлүү мэт гэрэлтэх бяцхан майхандаа тухалж аваад өөрийнхөө тухай баахан эргэцүүлэв. Тэгмэгцээ тэмдэглэлийн дэвтэртээ ингэж бичлээ:
-Би үүргэвч, түүн доторх эд агуурс, өмссөн хувцас шигээ үнэ хүндгүй нэгэн. Дөрвөн уулын завсар дахь саарал бүүдгэр хотод ээж, эгч, дүү нарын хамт аж төрөн суудаг жирийн л нэг эр. Намайг хэзээ ч эргэж ирэхгүйгээр үүрд одоход нар мандаж, энэ хотын эд эс бүхэн урьд ямар байсан түүгээрээ л хөдөлнө. Ээж минь, бас намайг хүлээж буй нэг хүн мэгшин уйлж, арай ойр нэг нь өрөвдөн уйтгарлаж, алив бусад нь хөөрхийдөө гэсээр урьдын амьдралын хэмнэлдээ эргэн уусаж, би мартагдана. Гэлээ гээд би үүнд гомдоллохгүй ээ. Ийм эгэл нэр алдар, эгээ л үүргэвч шигээ, эд агуурс шигээ төсөр үнэ хүнд л надад бий учраас би энэ аялалд гарсан юм. Надад алдах зүйл байхгүй. Гэхдээ би юуг ч алдах эрхгүй. Энэ хоёрын зөрчилдөөнөөс утга учрыг эрнэ. Энэ биеэ эзгүй зэлүүд нутагт гээхэд эхлээд эрэл сурал, дараа нь уулын энгэр дэх нэр нь бичээстэй нэгэн чулуу л болно. Өөр юу ч өөрчлөгдөхгүй. Харин энэ биеэ ээждээ, бас түүнд аваачхад энэ хорвоод би дусал нулимс хэмнэнэ.
Бороо орсоор л байна. Заримдаа майхан маань хүчтэйхэн салхинд тогтож ядан дэнжигнэнэ. Энэ бороо ингээд ороод л байх юм шиг, энэ тэнгэр ийм бүүдгэр саарал өнгөөрөө үргэлжид байх юм шиг... Үүнийг тулаан гэж үзвэл энэ “дайн”-д би ялагдаж байна, бас ганцаардаж байна. Учир нь эргэн тойрон эх захгүй ганцаардал. Далай, давалгаа, бороо, миний буудалласан модот эрэг, өнө эртэд одсон үхмэл саарал модод бүгд л цуцашгүй ганцаардагчид атлаа нэг нь нөгөөгүйгээрээ оршихгүй мэт ер бусын амь нэгтэй. Салхи үгүй бол далай хөөсрөх давалгаагүй, ой шуугих чимээгүй. Давалгаа үгүй бол далай хүчгүй, салхи үггүй. Эрэг үгүй бол далай орших хязгааргүй, ой огтолцох хөвөөгүй. Энэхүү нийлмэл цогц орчилд би л ганцаараа шоовдор.
Унтахын өмнө “100 жилийн ганцаардал”-аа эхлүүллээ. Энэ бол ганцаардал дунд уншвал зохих ганцаардлын ном. Макондогийнхны олон сар үргэлжилсэн аяллын дэргэд миний ингэж яваа нь гэрээс гараад дэлгүүр орохтой адил санагдав. Маркезын романыг унших бүртээ номонд гардаг дүрүүдийн хэнтэй нь адилхан болоо гэж өөрөөсөө асуудаг. Өнөөдөр дахиад л энэ тухай бодлоо. Яг одоо бол би хурандаа Аурилена шиг Ремедиост дурлаж, алхимийн эрдэм, алт хайлуулах аргад суралцаж, нэг л өдөр хувьсгалч болж, балар ширэнгэ дамжин партизаны дайн өдүүлэх зэргээр залуу насаа үдэж, харин Хосе Аркадио Буэнди шиг соронзон гүрээр алт эрэх, галт шилээр дайснаа дарах, бурханы оршихуйг гэрэл зурагт буулгах галзуу атлаа хүүхдийнх гэмээр балчир төсөөллийн санаанд амьдарч, бас болоогүй ээ “Дэлхий жүрж шиг л бөөрөнхий” гэх зэргээр шинжлэх ухааны нээлт хийж өтөл насаа өнгөрөөмөөр байна. Би лав өвгөн Буэнди шиг хайртай бүхнийхээ дэргэд хамгаас чанга хүлүүлээд үхлээ хүлээж хүчирнэ байх.
“Бороо дөрвөн жил, арван нэгэн сар, хоёр хоног оржээ.” Яагаад ч юм, бороо орох болгонд энэ өгүүлбэрийг нэхэн санадаг. “Бороо намжтал эндээ байя” гэж хэлээд үнэхээр л бороо зогстол хаашаа ч яваагүй Хоёрдугаар Аурилена шиг эзгүй эрэг дээр бороо зогсохыг хүлээнэм... Бороо яг хоёр өдөр, хоёр шөнө дараалан орсон юм. Тийм ээ, бороо заавал намдана гэсэн итгэл найдвар намайг бороон дундах цөхрөлөөс аварсан. Давалгаан чимээ дэргэд өнжсөн наймдугаар сарын эхлэхээ мэдсэн ч зогсохоо мэддэггүй энэ жихүүн бороог би хэзээ ч үл мартана. Тэртээх эргээ нуучихаад тэнгис мэт хязгааргүй харагддаг болохоороо нуур бороонд дуртай байдаг биз.
4. Дагшин байгаль
Умраас өмнө тийш сунан тогтсон Хөвсгөл нуурын тэхий дунд Модон хүй арал, түүний баруун чигт Жиглэгийн даваа буй. Хатгалаас эхтэй, эрэг бараадсан шороон зам яг энд зүгээ өөрчлөн сайхь давааг давж баруун зүгийг зорьсоор Рэнчинлхүмбэ сумын төв хүрдэг. Тиймээс Жиглэгээс хойш эрэг дагуу машин зам үгүй. Долоон уул тохой хүртэлх 50-иад км газар эзгүй зэлүүд гэсэн үг. Уулын ам бүрт эзэнгүй өвөлжөө бий боловч тэдгээр нь өвөл л амь ордог. Хүйтний эрч чангарах арванхоёрдугаар сарын сүүлч гэхэд далай бүрэн хөлдөж, цэлэлзэх их ус нь тэр чигтээ мөсөн зам болж хувирдаг. Тэр үед л тэдгээр өвөлжөөнүүдэд төвөггүйхэн хүрч очиж болно.
Бороо зогсдог өдрийн маргааш буюу нарлаг, дулаахан өглөө аяллаа үргэлжлүүлэв. Нарны илч гэрлийг яасан их санаа вэ, сэтгэл хөнгөрөөд л явчих шиг. Энэхүү эрчим цэнэгээ хадгалан эрчтэйхэн алхсаар үдтэй зэрэгцэн Модон хүй арлын харалдаа, Жиглэг уулын хормойд тулж ирлээ. Модон хүй бол битүү модоор хучигдсан, Хөвсгөл далайн хамгийн том арал. Бороотой үед, эсвэл үдийн хурц нарнаар энэ арал яг л манан дунд хөвөх хөлөг онгоц шиг харагддаг. Бас алхаж буй хүнд ер гүйцэгдэхгүй, гүйцээд дэргэд нь ирчихээр ер холдож өгдөггүй ийм л жигтэй арал.
Урд минь хөндөлсөх уулыг ажиглаж эрэг дээр удаан суулаа. Алхам бүрийг минь удирдан чиглүүлэгч урьдын танил зам харгуйгаа үгүйлэн санав. Одоо урд минь зам алга, харин уул, ус, тэр хоёрын заагт өндөр хадан хясаа л байна. Уул нь усаа түрж, ус нь уулаа идэж, тэр хоёрын зөрчилдөөнөөс хадан хясаа үүсжээ. Би усны савандаа хар цай чанаж юүлчихээд уул өөд өгслөө. Заримдаа энэ аялал ямар ч утга учиргүй, буцаж очсоны дараа юу ч өөрчлөгдөхгүй мэт санагдаж, цааш алхах урам зоригийг минь мохоочих юм. Тэрхүү бодол гэнэт биежнэ. Тэрхэн үед “Юу билээ?” гэж өөрөөсөө асуугаад алмайран зогсдог сон. Тэгээд ерөөс бүх юм утгагүйг санан, угаас эхлэхдээ л зорилго эрээгүй, үүргэвчиндээ онцын учир шалтгаан багтаагаагүй энэ аялал ямар ч л байсан заавал дуусах ёстой гэж өөрийгөө урагш түлхдэг байв.
Хясаат уул хамаг тамирыг минь барж гүйцлээ. Ер нь би өндөрт удаан байх дургүй. Бас их ус, ээрэм тал, эзгүй говь миний амьдрах газар биш. Тэд надтай л адил өнө мөнхийн ганцаардагчид. Хэрэв энэ насаа тэдний дэргэд өнгөрөөхөөр болбол ганцаардлын хоосон орон зайд үүрд живчих юм шиг санагддаг. Харин би галт тэргэнд дуртай. Галт тэрэг дайран өнгөрдөг жижигхэн сууринд дуртай. Бас модонд дуртай. Модод шуугисан холын бяцхан сууринд дуртай. Мөн хүмүүстэй хөгжилдөөд байхгүй ч тэдний хажууд ганцаардах дуртай. Олны дунд нам гүм суух дуртай.
Уул уруудан, шатсан ойн дундуурх бүдэгхэн жимээр алхсаар эзэнгүй өвөлжөөтэй уулын аманд иртэл бүрий нөмрөх дөхсөн байлаа. Энэ бол миний хоноглож буй дөрөв дэх эрэг, 6 дахь шөнө. Эндхийн эрэг ер бусын нам гүм аж. Усны мандал анир чимээгүй байдал шигээ тогтуухан. Үе үе, энд тэнд ус цагираглахаас өөр хөдөлгөөнгүй. Нуурын загаснууд оройн хоолоо идэж буй нь энэ аж. Би ч бас юунаас дутахав, майхангаа босгочихоод орой бүр хийж иддэг борцтой гоймонтой шөлөө буцалгалаа. Ер нь миний өдөр бүрийн дэглэм ижилхэн шахуу өнгөрдөг. Эхлээд хоноглох газар эрж олно. Далайтай аль болох ойр, өвсөрхөг тэгш газар байвал тун сайн. Дараа нь майхангаа босгоод хөлстэй нойтон хувцсаа солино. Үүнтэй залгаад оройн хоолны ажил ундардаг. Харин хоолоо идсэний дараа нар шингэж, бүрий нөмрөх хүртэл майхныхаа үүдэнд далайг ширтэж сууна. Ингээд харанхуй өтгөрөхтэй зэрэгцэн майхандаа бушуухан шургаж ороод лаа асаан газрын зураг дэлгэж өнөөдрийн явсан зам, хоноглож буй газраа сар өдөртэй нь тэмдэглээд маргаашийн явах замаа төлөвлөнө. Газрын зураг ажиглах бол майхан доторх хамгийн зугаатай ажил. Хэчнээн удаан ширтсэн ч ер уйддаггүй сэн. Дараа нь хэвтэж аваад “Зуун жилийн ганцаардал”-аа мэрнэ. Тэгээд нойр хүрэн хүртлээ уншина даа. Харин өглөө босоод хамгийн түрүүнд хар цай чанаж уудаг. Үлдсэн цайгаа усны сав руугаа юүлээд өдөржин түүнийгээ ууж явна. Цай дуусвал далайгаас ус хутгаад уучихна, заримдаа жин үдийн амралтаар залхуугүй бол дахин цай чанана. Аяллын турш ердөө хоёр л төрлийн хоол унд хийж явсан нь давстай хар цай, борцтой гоймонтой шөл. Энэ хоёроос хэзээ ч уйдахааргүй. Халуун наранд өдрийн турш алхахад хар цай шиг цангаа тайлагч үгүй. Харин борцтой гоймонтой шөл “хийхэд амархан, үүрч явахад хөнгөн” хоол. Энэ мэтчилэн өдөр бүр минь ижилхэн өнгөрдөг боловч дэргэдүүр нь өнгөрдөг эрэг, ой, уул бүхэн давтагдашгүй янз маягтай. Тиймээс ч би ер уйддаггүй сэн.
Далайн баруун эргийг хойноос урагш эмжих мэт сунан тогтсон нүцгэн оройтой модот уулс бол Баяны нуруу, өмнө талынх нь Хорьдол сарьдагийн нуруу билээ. Миний хоноглосон өвөлжөөтэй эрэг бол Баяны нурууны урд үзүүр юм. Уул, усны заагаар умардыг чиглэн оддог бүдэгхэн морин жим нэг тодорч, нэг алсарна. Аяллын хамгийн бэрх хэцүүг би энд л туулсан. Гаталж туулсан гол горхи минь тоогоо алдаад удаж байна. Тэдний зарим нь гүнзгий, зарим нь харайгаад гарчихмаар. Далай руу цутгах нь хүртэл олон янз. Зарим нь чулуун доогуур шургаж цутгана, зарим нь далайн эргийг хүрзээр сэтэлчихсэн мэт нарийхан судлаар багтаж ядан цутгана. Зарим нь шуугиж цутгана, зарим нь анир чимээгүй цутгана. Зарим нь шууд цутгана, зарим нь эргээ ороож цутгана.
Бас энэ зам байгалийн бартаа саад ихтэй. Нэг л хальт гишгэхэд далай руу шидэгдэж мэдэх уулын налуу энгэрээр айдастайгаа тэмцэлдэн алхсан. Эрэг дагуух унасан моддыг сүлжиж, эцэс сүүлд нь аргаа барсандаа далайн ус туучиж өдөржин алхсан. Ачаагүй бол энэ зам амархан ч байж мэднэ. Харайгаад л, харайгаад л... Харин үүргэвчтэй үед үнэхээр хэцүү. Гэхдээ энэ бүхний хажуугаар умард нутгийн сайхныг ханатлаа мэдэрч явлаа. Эзгүй уулын аманд амарч суухдаа чармай нүцгэлээд далайн хүйтэн усанд булхсан. Хөвсгөл нуурын хамгийн аглаг, буйд байгалийг биеийнхээ эд эс бүхнээр мэдэрч явахдаа шантрал, цөхрөлийг бараг мартах шахсан. Эргийн шувууд усны мандлыг алгадан тэнгэр өөд дээшлэн хөөрөх нь үгээр өгүүлшгүй тансаг зураглал. Нар жаргах, манан буухын сайхныг яриад ч хэрэггүй биз.
Ийнхүү хүний бараа харалгүй хоёр өдөр алхсаны эцэст Хөвсгөл нуурын умард эрэг, түүний цаадтайх мөнх цаст Их саяны нуруу алсад тодорлоо. Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг” шүлгэнд гардаг мөнөөх Саяны нуруу шүү дээ. Энэ бол дархадын нутагт ойртон ирсний дохио. Газрын зураг дэлгээд харвал далайн баруун умард хязгаарт далай руу түрсэн модот уул бий. Тэр бол Долоон уул тохой, тэндээс цааш дархадын нутаг үргэлжилнэ. Алсаас Долоон уулыг ажиглавал баруунтай нь үүрийн цолмон мэт өнчин ганц гэрэл гялтганаж байгаа харагдав. Гэвч өдөржин алхсаар тэнд хүрч очтол өнөөх бяцхан оч нь од биш, дээврийн гөлмөн төмөр байж таарсан. Ингэж л би дархад айлд анх удаагаа зочилсон юм. Хаяандаа монгол гэртэй ханагар том байшин намайг угтлаа. Гэрийн эзэн Ухнаа гуай Хөвсгөлийн БЦГ дахь 30 гаруй байгаль хамгаалагчийн нэг. Өнөөх од мэт гялалзагч байшин хүүгийнх нь гэнэ. Тийш явж ортол сүүтэй цай, гэрийн талх, цөцгийн тос, элсэн чихрээр дайлав. Дархад айл талх, цөцгийгөөрөө алдартай. Учир нь үхэр, сарлаггүй айл энэ нутагт ховор. Гэрийн эзэгтэй пийшин дээр жижиг том нийлсэн дөрөв таван саванд талх барьжээ. Талх, цөцгий, чихэрний нийлмэл цогц амт долоон өдрийн турш оройн хоолны нэг л цэстэй явсан надад яриангүй сайхан байлаа. Бид цайлах зуураа яриа хөөрөө дэлгэв. Эндээс Ханх хүртэл 70 орчим км, бас ач хүү нь тэнд сурдаг, энэ жил хоёрдугаар анги гэнэ. “Дотуур байрнаас нь энэ жил авахгүй ээ” хэмээн өвөө нь дэггүй бор хүүгээ зэмлэх ч хичээлийн амралтаар санаж бэтгэрээд тэгэхгүй дээ гэдгийг хүү мэдэж буй мэт үгийг нь үл тооно.
Ухнаа гуай “Бага сантын даваанаас Их хилэнгийн даваа хүртэл айлгүй, чонотой” гэж санууллаа. Зүүн эргийн тухай анхааруулж буй нь энэ. Тэгмэгцээ хэдэн жилийн өмнө Хатгал орж явсан 60 орчим насны эмэгтэйг түүдэг галынх нь дэргэд сүрэг чоно барьж идсэнийг дуулгаад үргэлжлүүлэн урам өгөх санаатай “Гэхдээ Жиглэгээс наашхи хэцүү бэрх замаа чи туулжээ. Хорхойтсон баавгай л хамгийн аюултай. Чи баавгайтай таарсангүй юу? Хөгшин бид хоёр баавгайнд хөөлгүүлж л явлаа” гэв. “Тэгээд юу болсон бэ?” гэж сонирхтол “Морьтой болохоор гүйцэгдээгүй. Харин явганаар бол доошоо хараад хэвтчих хэрэгтэй гэдэг юм билээ. Нүүрээ харуулах юм бол ганц самардаад л арьсы нь сөхчихдөг” гэж хариулаад бас л урам өгөх санаатай энэ хавар 19 настай орос охин нуурыг нохойтойгоо бүтэн тойрсон хэмээн нэмж сонирхуулав. Хамгийн сүүлд тэднийхээс гараад замд намаг тааралдах эсэхийг асуутал “Ойгоо захалж явбал ус туулахгүй, гэхдээ 3, 4 км газар тойрно. Тиймээс гутлаа тайлаад дөтөлчих дөө” гэлээ. Нээрээ ч түүний хэлсэн ёсоор гутлаа тайлахгүй байхын аргагүй ус чийг ихтэй өтгөн шигүү өвсөн дундуур алхав. Бас Ходон, Нарийн голыг гаталлаа. Ходон гол эрэг хөвөөндөө багадан зүг чиггүй олон салаалан урсана. Эргээ ч их идэх юм. Харин Нарийн гол үнэхээр л нэр шигээ нарийн гол.
Дархадуудын модон байшин ихэнхдээ дөв дөрвөлжин, доторх нь ханагар уужим, бүр тулах баганагүй. Миний удаах зочилж буусан дархад айл яг ийм байшинтай. Уг нь эрэг бараадаж хоноглох гэсэн боловч нар шингэх дөхсөн тул ойролцоох айлын гадаа хоноглохоор шийдсэн юм. Гэрийн эзэн Мягмар гуай тун чиг алиа хошин зантай. Харин хөгшин нь гэж эгэл даруухан эмэгтэй, нөхрийнхөө наргианч ярианд инээмсэглээд л байна, инээгээд л байна. Нэр нь Уранчимэг. Тэгмэгц нөхөр нь “Мөн ч уран нэртэй хүн шүү” хэмээн хөгшнөө явуулна. Хариуд нь “Хөгшрөхийн цагт хэрэггүй л санагддаг юм байна” хэмээн тэрбээр намуухан ярина. Мягмар ах 1953 оных. Харин Уранчимэг эгч нөхрийнх нь яриагаар бол “25-тай” гэнэ. Энэ мэтчилэн Мягмар ах үг газар гээхгүй инээд хөөр авчирна. Эднийх 8 хүүхэдтэй. Дөрвөн охин, дөрвөн хүү. Дунд хүү нь Ухнаа гуайн ганц охинтой суужээ. Бэргэн нь аавтайгаа тун адилхан санагдав, яг л аавын дүрлэгэр том нүд. Харин бага хүү нь дуулахдаа дориун тул СУИС-д элсэн орж, нэг жил суралцжээ. Гэвч хүүгээ үргэлжлүүлэн сурах сонирхолгүй байгааг анзаарсан аав нь “Чи яамаар байна. Үргэлжлүүлье гэвэл дуустал нь сур, үгүй гэвэл энэ жил орхи” гэснээр хүү гэрийн дээдийг сонгожээ. Гэрийн дээд гэдэг нь Мягмар ахын өөрийнх нь үг шүү. Одоо хүү тань гэрийн дээдэд хэдэн жил сурах вэ гэж асуутал Мягмар ах бодолхийлснээ “За байз, 50, 60 жил юм уу даа” гэж хэлээд учиргүй хөхрөв. Харин надтай нас чацуу дунд хүү нь Ханхын хилийн боомтод банкны эдийн засагч. Эднийх гурван айлаараа нийлээд 400-аад үхэртэй. Мягмар гуай амьдралдаа дөрвөн удаа л хот орж үзсэнээ дурсан ярив. Цэрэгт явж, цэргээс халагдахдаа, наяад онд зөвлөгөөнд суухдаа, мөн хориод жилийн өмнө эгчийгээ өөд болоход тус бүр нэг удаа хотод очиж үзжээ.
Урьд шөнө юунаас ч айлгүй ер бусын тайван хонов. Айлын гадаа хонохын амар тайвныг ханатал мэдрэх шиг боллоо. Өглөө нь Мягмар ах усны савыг минь сүүтэй цайгаар дүүргэж, цөцгийн тос түрхсэн зүсэм талх уутанд хийж өгөөд бараг саахалтын дайтай газар гаргаж өгөв. Бид салахад Мягмар ах гэрийн зүг буцлаа. Хүний сайханд хоргодож дасна гэдэг цаг хугацааны их, багаас ер шалтгаалдаггүй ажээ. Хэд алхаад эргэж хартал эргэн тойрон нэг л гунигтай. Хэзээ ч билээ дээ, хэн нэгэн “Танилцаж дотносох шиг амархан зүйл үгүй. Харин салан одох л хамгийн хэцүү” гэж хэлсэн нь юутай үнэн!
Тэднийхээс алхсаар Бэрхтэй, Мунгараг голуудыг гаталлаа. Гатлахад бэрх гол тул Бэрхтэй гэдэг нэр авчээ. Харин Мунгараг голын нэрний учрыг олж мэдсэнгүй. Дараа нь Шургааг голыг гаталлаа. Юуны учир ингэж нэрлэсэн нь Шургааг нэрнээсээ л ойлгомжтой. Төдөлгүй Долоон уул тохойг өнгөрч эрэг бараадан алхтал далайн цаадтайх Ханх суурин тодрон харагдав. Тэнд хүрвэл нийт замынхаа тэн хагасыг туулж барна гэсэн үг. Урам зоригоо сэлбэнэ, уух юм авч ууна гэхээс улам яарч байлаа, болдогсон бол өнөөдөртөө багтаад тэнд очихсон гэж адгав. Гэвч энэ нь бүтэшгүй хүсэл байсныг өдөржин мэрийж алхаад нар буухын алдад Их хороо голын модон гүүр хүрээд мэдэрсэн. Одоо миний хувьд харанхуйгаас өмнө Ханх биш, умард эрэг хүрэх нь хамгийн чухал зорилт.
Цэлэлзэх их усны дэргэдүүр алхан явахдаа уртаашаа эцэс төгсгөлгүй мэт санагдах энэ далайн умард үзүүрийг өөрийнхөөрөө төсөөлөх гэж оролдоод бүтлийг эс олсон. Нээрээ энэ далайд эцэс хязгаар гэж байдаг болов уу, байдаг бол тэр нь яажшуухан харагдах бол? Далайн умард хязгаарт хүрч очоод түүнийг яаж тойрох вэ? Умард эрэг миний амьдардаг Бага тойруугийн гудамж шиг тойрог хэлбэртэй юм болов уу, аль эсвэл байшингийн булан шиг хурц өнцөгтэй юм болов уу?
Үнэндээ умард эрэг өмнө минь гэнэтхэн л гараад ирсэн. Намхан гүвээг давтал давалгаа цаст уулын урд хормойг илэх шахам ноолж байв. Оройн нарны илч дулаанд далай тайвширч номхорсон нь илт. Тийм ээ, энэ бол миний үзэхийг хүссэн өнөөх умард эрэг. Хатгалд ирээд Хөвсгөлийг үзэх нэг хэрэг, харин миний зогсож буй намхан гүвээн дээрээс умард эргийг ажна гэдэг тэс өөр таашаал гэж бодлоо. Учир нь энд нэг л ирвэл умард эргийн уулс, далайн сүр бараа ой тойнд чинь хэзээ ч мартагдахгүйгээр хадагдан үлдэнэ. “Үүнээс илүүг мэдэрсэн үү?” Хэрэв надаас ингэж асуувал “Далай чамайг алмайруулж ханахгүй” гэж хариулна. Тэр орой би далайн хамгийн умард цэгт, нэгэн амралтын газрын хаяанд хоноглосон юм. Дахиад л далайн сайхныг харж баахан догдолсон. Далайг умардаас өмнө зүг рүү ширтэх ямар гоё гээч! Бүрий нөмрөхийн өмнөх далай анир чимээгүй дүнсийдэг. Тийм ээ, Хөвсгөл бол харж ханамгүй, мэдэрч дуусамгүй өнө мөнхийн гоо сайхан.
2017 оны 12-р сар.
Тэмдэглэлийг Эрдэнэбаатарын ЭНХЦОЛМОН
Гэрэл зургийг Т.Хүрэлбаатар (Zazaa)
Жич: Тэмдэглэлийн үлдсэн хагасыг эндээс уншина уу!
Умард эрэг хүртэлх аяллын жим
- December 20, 2017
- 9 Comments
